Լեռնային Ղարաբաղում տեղի ունեցած վերջին իրադարձությունները ցնցել են ինչպես հայ, այնպես էլ միջազգային հանրությանը։ Ավելի քան 100 000 էթնիկ հայերի հայրենազրկման պատճառ դառնալով, այսպես կոչված, մեկօրյա պատերազմը, ինչպես նաև դրան հաջորդած Արցախի Հանրապետության լուծարումը, իր հետքն է թողել տարածաշրջանի աշխարհաքաղաքականության վրա։ «Կարնեգի հիմնադրամի» Ռուսաստանի և Եվրասիայի գծով ավագ գիտաշխատող Աննա Օհանյանը Jnews-ին տված հարցազրույցում խոսել է այն մասին, թե ինչու է դա տեղի ունեցել հենց հիմա, ինչպիսին են Ռուսաստանի և Արևմուտքի դերն այս իրավիճակում, հնարավոր է արդյոք ղարաբաղցի հայերի ինտեգրումը և ինչպես դա ազդեց Հայաստանի վրա:
Ինչո՞ւ պատերազմը տեղի ունեցավ հիմա:
– Ռազմական ավարտն իրականում տեղի ունեցավ, ես չեմ զարմանում: Մինչ այդ ադրբեջանական դիվանագիտությունը բավականին կոշտ ու հարկադրական էր։ Միջազգային մթնոլորտն այնպիսին էր, հատկապես ուկրաինական պատերազմի բռնկումով, որ սպասվում էր ռազմական նման ավարտ և տարածքային ամբողջականության սկզբունքի շահագործում, նշաձողը խիստ իջեցվեց ուկրաինական պատերազմով։ Ալիևի ռեժիմը գիտեր, որ եթե ռազմական լուծում օգտագործի, ապա կկարողանա դա մարսել քաղաքականապես։ Պետք է հիշել, որ ռազմական հարձակումը 9-ամսյա շրջափակման գագաթնակետն էր։ Այս առումով դա հիբրիդային պատերազմի ռազմավարություն էր: Ադրբեջանն օգտագործելով շրջափակում, իսկ հետո՝ ռազմական հարձակում, կարողացավ հասնել այն ամենին, ինչ ցանկանում էր, և պայմաններ ստեղծել Ղարաբաղի հայերի հեռանալու համար։ Շրջափակման ավարտին Ալիևի վրա միջազգային ճնշումը մեծացավ, և ես կարծում եմ, որ դա նույնպես ինչ-որ կերպ խրախուսեց նրան անել այն, ինչ արեց։
Այսինքն՝ Դուք կարծում եք, որ շրջափակումն ու պատերազմը փոխկապակցված են
– Միանշանակ, դրանք առանձին դիտարկել չի կարելի։ Շրջափակումն օգտագործվել է պայմաններ ստեղծելու համար, որոնց պարագայում հայերը կհեռանային։ Իսկ տարածքային ամբողջականության քողի տակ պատերազմի կիրառումը հողին հավասարեցրեց արևմտյան խաղաղության գործընթացն ու բանակցությունները: Կարևոր է, երբ մենք խոսում ենք շրջափակման և հարձակողականության մասին՝ որպես ռազմական ռազմավարության, դա տեղի է ունեցել խաղաղ գործընթացին զուգահեռ։ Սա շատ կարևոր է, նույնիսկ The Economist-ը գրել է այդ մասին, որ բացի այն, որ հարձակումը զանգվածային արտագաղթի պատճառ է դարձել, դա տեղի է ունեցել նաև խաղաղ գործընթացի կեսին, այսինքն՝ նկատի ունենալով, որ այլընտրանք կար։
Եվ ևս մեկ բան, որ շրջափակումը օգտագործվեց ԼՂ-ի հետ քաղաքական կարգավորումից խուսափելու, ղեկավարության հետ չխոսելու, պայմանավորվածություններ չքննարկելու համար՝ սա էր շրջափակման տրամաբանությունը։
– Ի՞նչ եք կարծում, պատերազմը կապված էր Լեռնային Ղարաբաղի նախագահի փոփոխման հետ, երբ Հարությունյանին փոխարինեց Շահրամանյանը:
– Ինձ թվում է, որ Լեռնային Ղարաբաղի նոր կառավարությունը մեծապես հույսը դրել է Ռուսաստանի վրա։ Եվ կորցրել է իր քաղաքական լեգիտիմությունը։ Եվ եթե դուք նայեք նման հակամարտություններին, որտեղ փոքրամասնությունները մասնակցում են քաղաքացիական անհնազանդության արշավներին, բողոքի ակցիաներին, մինչդեռ շարունակում են խոսել ճնշողի հետ, ապա նրանք ավելի արդյունավետ են ներգրավվում բանակցային գործընթացում: Այնպես որ, կարծում եմ, որ ռուսական գործոնը կարևոր է, քանի որ երևում է, որ Ռուսաստանը թույլ չի տվել, որ բողոքի ակտիվություններ տեղի ունենան։ Շատ հաճախ եմ ասում, որ զարմանում եմ՝ Ղարաբաղի հայերի ձայնը պետք է ավելի բարձր լիներ, քաղաքականապես ավելի ակտիվ լինեին, բողոքեին։ Իհարկե, շրջափակում կար, մարդիկ սարսափելի վիճակում էին, բայց հիմա տեղեկություններ են հայտնվում, որ Ռուսաստանը թույլ չի տվել նրանց բողոքել։
– Ո՞րն էր Ռուսաստանի շահագրգռվածությունը Լեռնային Ղարաբաղի հիմնախնդրի ռազմական ելքի առումով: Ինչո՞ւ նա չաջակցեց խնդրի խաղաղ լուծմանը
– Շատ վերլուծաբաններ ասում են, որ հենց Ռուսաստանն է կանաչ լույս վառել վերջին պատերազմին և այլն, բայց ես որպես գիտնական ավելի պահպանողական եմ և գերադասում եմ ենթադրություններ չանել։ Ինձ համար պարզ չէ՝ Ռուսաստանը չկարողացավ, թե չուզեց կանխել։ Ռուսաստանի շահերից էր բխում Լեռնային Ղարաբաղն ունենալ որպես դերակատար: Այն, ինչ Ռուսաստանը, ամենայն հավանականությամբ, չէր սպասում, դա այն էր, որ ամբողջովին կդատարկվի, ինչից հետո հարց է ծագում, թե ո՞րն է ռուս խաղաղապահների դերը։ Այս առումով պատերազմը թուլացրեց Ռուսաստանի դիրքերը Հարավային Կովկասում։ Բայց կա նաև կարծիք, որ սա կորուստ չէ Ռուսաստանի համար, որ Ռուսաստանը այս քայլին գնաց Ադրբեջանին հանգստացնելու համար, և քանի որ Ալիևը Պուտինի շատ կարևոր ավտորիտար գործընկերն է։ Ալիևն ու Պուտինը համակարգում են միմյանց հետ: Ադրբեջանական ժողովուրդը խաղաղապահներ չի ուզում, բայց Ալիևը շահագրգռված է նրանցով, քանի որ նա կարող է դրանք օգտագործել որպես Թուրքիայի վրա ճնշման լծակ։
Ինչ եք կարծում՝ Ղարաբաղից փախած մարդկանց խրախուսելու փորձեր կլինե՞ն վերադառնալ իրենց տներ
Կարծում եմ՝ սա կբխի Ռուսաստանի շահերից, բայց ոչ Ադրբեջանի շահերից։ Ռուսաստանը կցանկանա, որ որոշ բնակիչներ վերադառնան, և կարծում եմ, որ միջազգային իրավունքը նույնպես կաջակցի դրան, քանի որ այն եղել է ինքնակառավարվող միավոր, եղել է վարչական միավոր Ադրբեջանի կազմում։ Երբ կայսրությունները կործանվում են, վարչական միավորները գոյատևում են: Բայց ես չգիտեմ, թե արդյոք հայերն իրենց ապահով և հարմարավետ կզգան, որպեսզի վերադառնան Ալիևի ռեժիմին, որը ռազմական հանցագործություններ է կատարում։
Պատերազմից առաջ, նույնիսկ շրջափակման ժամանակ, ինչ-որ առումով ղարաբաղցիները մտածում էին Ադրբեջանին ինտեգրվելու հնարավորության մասին։ Բայց հիմա այս մտքերն անհետացել են։ Ինչու՞ այն ժամանակ, երբ ինտեգրումը թույլատրված էր, Ադրբեջանը չօգտվեց այս հնարավորությունից և շարունակեց իր բռնի քաղաքականությունը
– Ադրբեջանը երբեք, և այս իմաստով ես մեջբերում եմ Լոերս Բրոերսին, Թոմ դե Վաալին, չի առաջարկել վերաինտեգրման որևէ ծրագիր, նույնիսկ այն ժամանակ, երբ նա խոստացել էր ամենաբարձր կարգավիճակը, այս բոլոր խոսակցությունները սովորական հռետորաբանություն էին, դա միջազգային հանրույթանը ցույց տալու միջոց: Նրանք ասացին, որ վերաինտեգրումը ենթադրում է լիակատար ենթարկվել իրենց օրենքին ու ինստիտուտներին, բայց ի՞նչ է դա նշանակում ինքնակառավարման, մշակութային ինքնավարության հարցում՝ ոչինչ։ Չեմ կարծում, որ Ալիևը երբևէ լուրջ է վերաբերվել դրան։ Բաքվի որոշ վերլուծաբանների կարծիքով՝ Ադրբեջանը կենտրոնացման փուլում է, այս առումով ԼՂ կարգավիճակից ազատվելը նվեր է։
Ի՞նչ եք կարծում, ի՞նչ է լինելու ԼՂ-ի ապագայի հետ
– Այս փաստաթուղթը [խմբ.՝ Արցախի Հանրապետության լուծարման մասին] իրականում շատ վտանգավոր է, քանի որ Ադրբեջանին հնարավորություն է տալիս ասելու «դուք ինքներդ համաձայնեցիք դրան, դուք ոչնչացրեցիք հանրապետությունը», չնայած այն բանին, որ դա արվել է ճնշման, շրջափակման և պատերազմի, էթնիկ զտումների ճանապարհով: Չեմ կարծում, որ վարչական միավորը կարող է վերականգնվել: Միգուցե հղումով ձևավորվող իշխանությունը մի տարբերակ է, բայց ես կարծում եմ, որ նույնքան կարևոր հարց է, թե արդյոք Հայաստանը կհետապնդի արդարադատությանը միջազգային իրավունքի շրջանակներում։ Հայաստանի համար մարտահրավերը պրագմատիկ լինելն է և խաղաղության պայմանագիր ստորագրելը տարածաշրջանը կայունացնելու համար, հետո իհարկե կա հարց՝ կարելի՞ է վստահել Ալիևին, թե՞ ձգտել արդար խաղաղության, ինչը շատ ավելի դժվար է։
Բայց ընդհանուր առմամբ, Լեռնային Ղարաբաղի՝ որպես միավորի, փլուզումը, նույնիսկ ոչ թե էթնիկ զտումները, այլ այս համայնքի լուծարումը հսկայական վնաս է Հարավային Կովկասի տարածաշրջանային կայունությանը։ Մարզերը բարգավաճում են, երբ համայնքները կազմակերպված են, և կան ինքնակառավարումներ և կառույցներ, որոնք պաշտպանում են համայնքները: Այս համատեքստում Ղարաբաղի անկումը մեծ կորուստ է տարածաշրջանային կայունության համար։
Սակայն, եթե կա խաղաղության պայմանագիրը, այնուամենայնիվ, լինի, ապա այն պետք է ամրապնդվի իրականացման մեխանիզմներով, արեւմտյան դիվանագիտությունը պետք է շատ ավելի ակտիվ լինի, քան հիմա է: Չես կարող հույսը դնել նրա վրա, որ ինչ-որ թղթի կտոր կստորագրես, և խաղաղություն կհաստատվի։ Դա իդեալիստական է, դա անիրատեսական է, դա վատ դիվանագիտություն է: Ցանկացած խաղաղ համաձայնագիր պետք է ունենա համապատասխան իրականացման կառուցվածք, անվտանգության մեխանիզմներ, միջազգային ներկայություն և ֆինանսական աջակցություն։ Պետք է մտածել տարածաշրջանային լուծումներ, որոնք ներառում են Վրաստանը:
– Ստեղծված իրավիճակը քաղաքական ու տնտեսական առումով ինչպե՞ս կանդրադառնա Հայաստանի վրա
Հայաստանի դիվանագիտական խնդիրներն այս պահին կենտրոնացած են լինելու տարածքային ամբողջականության և պետականության վրա։ Ռուսաստանի՝ որպես անվտանգության երաշխավորի ձախողումով, էթնիկ զտումները գոնե հռետորական կերպով դադարեցնելու նրա անկարողությամբ, նույնիսկ եթե ռուս խաղաղապահները ոչինչ չկարողանային անել, նրանք կարող էին գոնե հռետորականորեն որոշակի աջակցություն ցուցաբերել Հայաստանին ընդդեմ Ադրբեջանի։ Հայ հասարակությունը խոր հիասթափություն ապրեց: Պատերազմից անմիջապես հետո բողոքի ցույցեր եղան, Ռուսաստանը փորձեց հիբրիդային պատերազմ վարել՝ նսեմացնելով Հայաստանի իշխանություններին։ Այնուամենայնիվ, Հայաստանը փորձում է հաղթահարել այս մարտահրավերները և պահպանել ժողովրդավարական ինստիտուտները:
– Արդյո՞ք Դուք համարում եք, որ Ադրբեջանը ներկայումս իրական վտանգ է ներկայացնում Հայաստանի տարածքային ամբողջականության համար Սյունիքի մարզի համատեքստում
– Կարծում եմ, որ Ադրբեջանը կշարունակի սրանով սպառնալ Հայաստանին, եթե անգամ իրական քայլեր չձեռնարկի։ Ալիևին խաղաղություն պետք չէ, Ռուսաստանին խաղաղություն պետք չէ, Ալիևին պետք է մշտապես մրցակցություն պահպանել Հայաստանի հետ՝ իր հանրությանը ներքին խնդիրներից շեղելու համար։ Չինաստանը Թայվանի հետ կապված նույն մարտավարությամբ է հետևում՝ ոչ թե հարձակվում, այլ անընդհատ վնասում է ձկնորսական նավակներին և սպառնում առափնյա քաղաքներին։ Ալիևին անհրաժեշտ է մշտապես պահել Հայաստանը անորոշության և անկայունության մեջ՝ դրանով իսկ խարխլելով նրա պետականությունը։
