Ժողովրդական լեզվով, Ջավախքում բնակվող կաթոլիկ հայերը սովորաբար կոչում են «Ֆրանկներ», «Ֆրանգներ»: Բայց պետք է փաստել, որ քրիստոնեության այլ ուղղությունների որոշ կողմնակիցները կարծրատիպերի վրա հիմնված՝ բացասական նշանակություն են տալիս այս խոսքին: Ինչ գիտեն հայ կաթոլիկները և ջավախահայերը միմյանց մասին, ինչով են տարբերվում և ինչպես են զարգանում իշխող կարծրատիպերը:
Չնայած այն հանգամանքին, որ հիմնական գերիշխող եկեղեցին Հայ Առաքելական եկեղեցին է, հայերի շրջանում այլ քրիստոնեական ուղղությունների բազմաթիվ հետևորդներ կան, օրինակ, կաթոլիկները, որոնք միավորվել են Հայ Կաթողիկե եկեղեցում: Ջավախքում կաթոլիկ գյուղերը սկսեցին հայտնվել 18-րդ դարում, Արևմտյան Հայաստանից արտագաղթի ընդհանուր ալիքների ժամանակ: Նույն կազմով գյուղերը տեղափոխվել են Ջավախք` պահելով իրենց հավատքը և լեզուն:
Ինչպես նշում են Ջավախքի կաթոլիկները, եթե իրենց նկատմամբ նախկինում կային բացասական դրսևորումներ, ապա դրանք բացառություններ էին:
«Ես սովորել եմ քաղաքում: Մեր դասարան Խոսպիոյից երեխաներ էին հաճախում, որոնք սկսեցին մեզ անվանել թուրքեր, ֆրանկներ: Այդ մասին իմանալով դպրոցի ուսմասվարը խիստ հանդիմանեց նրանց և զգուշացրեց այլևս չկրկնել նման սխալ: Առանց իրական պատմությունն իմանալու չի կարելի վիրավորել մարդկանց: Այս վերաբերմունքը պայմանավորված է նրանով, որ նրանք մի անգամ խոսել են թուրքերեն», – ասում է կաթոլիկ գյուղի բնակիչը: – Ո՞ր հայերեն են թուրքերին դիմավորել հացով և աղով: Այն միշտ եղել է պատմության մեջ, բոլորն այդպես են արել: Բայց այսօր գրեթե բացասական հետք չկա, ամեն ինչ մնացել է պատմության գրկում»:
Ախալքալաքի բնակիչներից մեկն էլ նշեց, որ նա գիտեր կաթոլիկների մասին իր մոր պատմություններից: Այս պատմությունները փոխանցվում են սերնդեսերունդ:
«Ես մեծացել եմ այն պատմություններով, որ գյուղերում թուրքերին դիմավորել են աղ ու հացով, երբ նրանք գրավում էին մեր հողերը: Մայրս միշտ պատմել է դրա մասին: Եվ հիմա այդ գյուղերում ամեն երկրորդ տանը երեխաները խոսում են թուրքերեն», – ասում է նա:
Նա պնդում է, որ եթե այդ խմբերի միջև կան հակամարտություններ, ապա դրանք զուտ անձնական են, ոչ թե հավատքի կամ ծագման հետ: Հարևան գյուղերը, ըստ նրա, միմյանց հետ շատ լավ են շփվում, ամուսնացնում են երեխաներին, հաղորդակցվում:
Հեշտիա կաթոլիկ գյուղի հովիվ հայր Անտոնի խոսքերով, 1915 թ. ցեղասպանության ժամանակ, պայմանավորվածություն կար Օսմանյան կայսրության և Պապական գահի միջև, ըստ որի թուրքերը պարտավորվել էին չվնասել կաթոլիկ գյուղերին:
«Երբ 1915-1918 թթ. թուրքական զորքերը հասել են Ջավախք, հստակ երևում էր, որ ոչ մի կաթոլիկ գյուղ չի տուժել: Մենք, ինչպես հայեր, իհարկե ուրախ չէինք, որ մենք վերապրեցինք, իսկ մեր հարևանները կոտորվեցին: Օրինակ, մեր գյուղում` Հեշտիայում, մեկ տարի հարևան գյուղերից 40 երեխա է թաքնվել», – ասում է հայր Անտոնը:
Ցեղասպանության ժամանակ սովորական մարդիկ հնարավորություն չունեին վերլուծել և եզրակացություններ անել, թե ինչու բոլոր կաթոլիկ գյուղերը մնացին անվնաս, նրանք միայն տեսան արդյունքը: Մարդկանց մոտ սկսվեց ձևավորել տարբեր տեսակի գուշակություններ և ենթադրություններ:
«Այո, երբ թուրքերը եկան Ջավախք, կաթոլիկ գյուղերի հոգեւորականությունը գնաց նրանց հանդիպելու, որպեսզի նրանց թույլ չտան իրենց տարածքները մտնել և ներկայացան որպես հայ կաթոլիկներ են: Հետաքրքիր է, որ թուրքերը ուշադրություն չդարձրին նրանց ազգությանը: Նրանք նայում էին կրոնին», – ասում է հայր Անտոնը:
«Ինձ պատմել են, թե ինչպես էին թուրքերը մեր գյուղի բոլոր բնակիչներին հավաքել եկեղեցու բակում ոչնչացնելու համար: Հանկարծ մի ձիավոր է հայտնվում և հրամայում է ձեռք չտալ այդ գյուղի մարդկանց, ասելով որ դրանք մերն են», – ասում է Ջավախքի կաթոլիկ գյուղերից մեկի բնակիչը:
«Մենք միշտ եղել ենք Պապի հովանու ներքո», – շարունակում է նա: – Թուրքերեն սկսել ենք խոսել մինչև Ջավախք գաղթելը, երբ ապրում էինք Կարսում: Թուրքիայի այն ժամանակվա կառավարությունը մեզ ստիպում էր ընդունել իսլամ կամ կամ թուրքերեն խոսել: Մենք ընտրեցինք լեզուն: Այժմ մեր գյուղում գրեթե ոչ ոք չի խոսում թուրքերեն»:
«Նորավանք» գիտակրթական կենտրոնի ղեկավար Արման Սիմավորյանի ուսումնասիրության համաձայն, հայ ֆրանգների միջև գոյություն ունեցող տարբերությունը պայմանավորված է նրանց բնակության վայրից և այլ բնութագրիչներից: Վրաստանում գոյություն ունեն հայ ֆրանգների հետևյալ խմբերը.
«Մշեցի-ֆրանգները» – ապրում են Նինոծմինդայի շրջանի Հեշտիա, Ուջմանա, Թորիա, Ժդանովկան գյուղերում: «Մշեցի» նախասկիզբը նշանակում է «Մուշից»: Արևմտյան Հայաստանի Մուշ քաղաքից են ժամանակին գաղթել վերոհիշյալ գյուղերում ապրող հայերի նախնիները.
Հաջորդ խումբը «գբո-ֆրանգներն» են, որոնք նաև թուրքերեն են խոսում՝ ապրում են Ախալքալաքի շրջանի Բավրա, Խուլգումո, Կարտիկամ, Տուրցխ և Նինոծմինդայի շրջանի Ասպարա, Նոր Խուլգումո գյուղերում:
Խաս-Ֆրանգներն ապրում են Ախալքալաքի շրջանի Ալաստան և Վարևան գյուղերում:
Այսօր ժողովուրդը «խաս-ֆրանգների» և սովորական «Ֆրանգների» մեջ տարբերություն է դնում, որը տարբեր կերպ է մեկնաբանվում:
Ինչպես նշում է Ալաստան գյուղի մի բնակչուհի, նրանք կոչվում են «խաս ֆրանգ», քանի որ նրանք աղ ու հացով չեն ընդունել թուրքերին: «Այլ գյուղեր նրանց դիմավորել են հացով ու աղով, ուստի նրանց չեն վնասել: Ես չեմ կարծում, որ դա կապված էր Հռոմի Պապի հետ պայմանավորվածությամբ: Ովքեր հանձնվել են, նրանք սպանվել են, իսկ ովքեր փախել են՝ փրկվել են: Ալաստանի բնակիչները փախել են Բակուրիանի», – ասում է նա:
Այս գյուղի մեկ այլ բնակիչ ասում է, որ Ալաստանի բնակիչները նախքան արտագաղթը լավ հարաբերություններ ունեին Ստամբուլի հետ: Շատերն այնտեղ բարձրագույն կրթություն ստացան կամ դառնալով հոգևորական, հասել են ամենաբարձր աստիճանի, այսինքն` շատ գրագետ և զարգացած էին:
«Այո, կան մաքուր կաթոլիկներ և խառնածիններ: Խաս-ֆռանգները իրական կաթոլիկներ են», – ասում են կաթոլիկ գյուղերով շրջապատված գյուղի բնակիչները:
Միևնույն ժամանակ նրանք նշում են, որ հարևան կաթոլիկ գյուղերի հետ հարաբերություններում խնդիրներ չունեն:
«Մենք չորս կողմերից շրջապատված ենք կաթոլիկներով: Մենք լավ հարաբերություններ ունենք նրանց հետ, մենք սովորաբար շփվում ենք: Կան վեճեր, բայց որտեղ են նրանք չկան: Նույնիսկ ընտանիքում, մարդիկ վիճում են: Նրանց և մեր միջև տարբերություն չենք դնում, ոչ կրոնի, ոչ էլ մյուս հարցերում: Կարևորը մարդկային դեմքը չկորցնելն է», – ասում են նրանք:
«Մենք երկուսս էլ քրիստոնյա ենք, ես որևէ տարբերություն չեմ տեսնում: Սակայն, հավանաբար, առաքելական եկեղեցու հետեւորդները դնում են: Կրոնական առումով մենք հիմնված ենք Մարիամ Աստվածածնի վրա, և արդեն նրա միջոցով` Հիսուս Քրիստոսին, իսկ Առաքելական եկեղեցում, ընդակառակը», – ասում է կաթոլիկ գյուղերից մեկի բնակիչը:
Ինչպես Հայր Անտոնն է բացատրում, կրոնական առումով Հայ Առաքելական և Հայ կաթոլիկ եկեղեցիները շատ չեն տարբերվում, բացառությամբ, որ վերջինս ուղղակիորեն ենթարկվում է Հռոմի Պապին:
«Մեր եկեղեցիների միջեւ ոչ մի տարբերություն չկա, ոչ աղոթքով, ոչ ծառայությամբ, ոչ էլ ծիսակատարություններում: Միակ տարբերությունն այն է, որ հայ կաթոլիկները ներկայացնում են համընդհանուր (կաթոլիկ) եկեղեցին, իսկ առաքելականները ենթարկվում են Մայր Աթոռ Սուրբ Էջմիածնին: Մենք բոլոր եկեղեցական տոները միասին ենք նշում, միայն կաթոլիկ եկեղեցին դեկտեմբերի 24-ին նշում է Սուրբ Ծնունդը, առանձնացված Մկրտությունից: Սակայն այսօր մենք արդեն թույլ ենք տվել Սուրբ Ծնունդը նշել հունվարի 6-ին», – ասում է նա:
Հայր Անտոնի խոսքերով, հայ կաթոլիկ եկեղեցին աշխարհում կաթոլիկ եկեղեցու միակ մասնաճյուղն է, որը թույլ է տվել իր ծեսերը կատարել ոչ թելատիներեն, այլ հայերեն լեզվով:
Հայր Անտոնը նշում է, որ կաթոլիկ եկեղեցու հետեւորդներն ունեն իրենց սեփական աշխարհահայացքը:
«Մենք խաղաղ ենք: Չունենք բաժանում հասկացություն, մարգարեական «իր համարը» չկա, կիսվում է նա: «Հայ կաթոլիկի համար չկա տարբերություն, ով է իր առջև կանգնած՝ առաքելական, թե կաթոլիկ եկեղեցու հոգեւորականը, նա հավասարապես խոնարհվում է երկուսին էլ»:
Միեւնույն ժամանակ, կաթոլիկ եկեղեցու հետեւորդները, նրա կարծիքով, ավելի ամուր ու ակտիվ են իրենց հավատքի մեջ: «Կաթոլիկ աշխարհում կրոնը չի մարում: Անկախ այն բանից, թե արդյոք կա եկեղեցի, թե ոչ, կա քահանա, թե՝ ոչ: Մենք կրոնի նկատմամբ այլ վերաբերմունք ունենք», – ասում է նա:
