«Տավուշը հանուն հայրենիքի» շարժումը, որը դեմ է Հայաստանի միակողմանի զիջումներին Ադրբեջանին՝ ներկա սահմանազատման գործընթացի շրջանակներում, առաջացրել է հասարակության ծայրահեղ հակառակ արձագանքներն ու գնահատականները։ Մինչ ոմանք շարժմանը մեղադրում են ռուսամետության և ապակայունացման մեջ, մյուսները ողջունում են այն և հավանություն տալիս դրան: Թեև փաստը մնում է փաստ, որ Հայաստանում 2018 թվականի հեղափոխությունից հետո ոչ մի ուժի չի հաջողվել այսքան համակիրներ հավաքել։
Հայ առաքելական եկեղեցու Տավուշի թեմի առաջնորդ Բագրատ արքեպիսկոպոս Գալստանյանի գլխավորած «Տավուշը հանուն հայրենիքի» շարժումը մայիսի 4-ին սահմանամերձ Կիրանց գյուղից երթ է սկսել դեպի Երևան։ Մայիսի 9-ին ցուցարարները հասել են Երևան, իսկ մինչ այսօր ամեն օր դուրս են գալիս փողոց՝ առաջադրելով իրենց պահանջները։
Շարժումն առաջացել է ի պատասխան Տավուշի մարզում սկսված Հայաստանի և Ադրբեջանի միջև սահմանազատման գործընթացի։ Շարժման առաջնորդների խոսքով՝ իրենք դեմ չեն սահմանազատմանը, այլ դեմ են այն ձևին, որով դա իրականացվում է։
«Չպետք է լինի սահմանազատում, որին հաջորդի խաղաղ պայմանագիր, սահմանազատումը պետք է սկսվի խաղաղության պայմանագրի ստորագրումից հետո։ Ոչ մի քաղաքակիրթ երկիր չի կարող սպառնալիքների միջոցով սահմաններ գծել այնպես, ինչպես ուզում է։ Պատերազմի սպառնալիքի և շանտաժի միջոցով սահմանազատում չի իրականացվում, բայց մեր երկրի ղեկավարը սա չի հասկանում»,- իր խոսքում ասել է Բագրատ արքեպիսկոպոս Գալստանյանը։
Չնայած շարժմանն ուղղված մեղադրանքներին, թե իրենց «աջակցում է Ռուսաստանը» կամ «նախկին իշխանությունները», փորձագետներ Ալեքսանդր Իսկանդարյանը և Ստեփան Դանիելյանը կարծում են, որ այդ մեղադրանքները բացարձակապես անհիմն են։
«Այն, ինչ տեղի է ունենում, տիպիկ զանգվածային ապակենտրոնացված բողոքի ակցիա է: Նկատի ունեմ և այն, ինչ տեղի էր ունենում Տավուշում, այն բանից հետո, երբ ի հայտ եկան տարածքների փոխանցման գաղափարները, իշխանության հարաբերություններն որոշ եկեղեցականների հետ:
Քանի որ հեղափոխության հենց սկզբից այդ հարաբերությունները, մեղմ ասած, անբարեհաջող էին»,- մեկնաբանում է Ալեքսանդր Իսկանդարյանը։
Նրա կարծիքով՝ բողոքը խորը արմատներ ունի, և դրանք կապված են երկրի ներսում պառակտման հետ, հակառակ ըմբռնման հետ, թե ինչպես և ինչ ճանապարհով պետք է շարժվի Հայաստանը։
«Եթե Ռուսաստանն աջակցում է այս շարժմանը, նշանակում է, որ ինքը պատասխանատվություն է կրելու հաջորդ կառավարության համար, եթե իշխանությունը փոխվի: Կարծում եմ, որ Ռուսաստանն այսօր պատրաստ չէ փոխել իր քաղաքականությունը Հարավային Կովկասում, քանի որ դա կբերի հարաբերությունների վատթարացմանը և Ադրբեջանի և Թուրքիայի հետ, բայց Ռուսաստանը պատրաստ չէ դրան»,- մեկնաբանում է Ստեփան Դանիելյանը։
Փորձագետի կարծիքով, «Տավուշը հանուն հայրենիքի» շարժումը ոչ արևմտամետ է և ոչ ռուսամետ, այն հայամետ շարժում է, որի նպատակն է պաշտպանել Հայաստանի ինքնիշխանությունը, և այն կառուցելու է արտաքին քաղաքականություն՝ «ելնելով Հայաստանի շահերից՝ կախված նրանից, թե ինչպես կդրսևորեն իրենց Ռուսաստանը, Արևմուտքը թե ԱՄՆ-ը»։
Երկու փորձագետներն էլ համակարծիք են, որ շարժումը կապված չէ որևէ քաղաքական ուժերի հետ և առաջացել է ինքնաբուխ՝ ի պատասխան Հայաստանում քաղաքական համակարգի ճգնաժամի և հասարակության համար ընդունելի այլընտրանքների բացակայության։ Նրանց կարծիքով, չի կարելի ասել, որ շարժումը «եկեղեցական» է և ղեկավարվում է «հոգևորականների» կողմից։
«Սա չպետք է կոչվի հոգևորականություն: Շարժումը չի ղեկավարվել ընդհանուր առմամբ հոգևորականների կողմից, այն ղեկավարել են քահանաներից մի քանիսը, և հետաքրքիրն այն է, որ սա եկեղեցական գործիչ է, այլ թե ինչ գործիչ: Սրանք մարդիկ են, ովքեր չունեն կոռուպցիայի, անազնվության, ինչ-որ սխեմաների մասնակցության մեղադրանքների հետք, քանի որ ամբողջ քաղաքական էլիտան վարկաբեկված է։ Եթե նախկինում Հայաստանում ընդդիմությունը վարկաբեկվում էր, ապա հիմա վարկաբեկված է թե ընդդիմությունը, թե իշխանությունը։ Քաղաքական դաշտում չկան մարդիկ, ովքեր կարող են այս կարգի բողոքի գործունեությունը ղեկավարել։ Ավելին, քաղաքական գործիչները փորձում են թաքնվել, քանի որ հրապարակում ցույցերի հստակ քաղաքական առաջնորդի ցանկացած հայտնվելը կնվազեցնի, ոչ թե կավելացնի ցուցարարների թիվը։ Ուստի հենց քաղաքական շրջանակից դուրս մեկը պետք է գար»,- ընդգծում է Իսկանդարյանը։
Նախաձեռնությունը, ըստ Դանիելյանի, պատկանում էր Տեր Բագրատին, սակայն շատերի միանալուց հետո «եկեղեցին այլ ելք չուներ, քան օրհնել այս շարժումը»։
Հարկ է նշել, որ «Տավուշը հանուն հայրենիքի» շարժմանն աջակցել է նաև «Ազգային դեմոկրատական բևեռ» քաղաքական դաշինքը, որն ունի ընդգծված արևմտամետ գաղափարախոսություն։
«Իշխող ուժն իրավիճակը ներկայացնում է այնպես, որ ամեն ինչ, ինչ լավն է՝ դա Եվրոպան է, իսկ այն, ինչ անում է իշխող ուժը, օրինակ՝ տարածքների փոխանցում, զիջում Ադրբեջանին և այլն, դա լավ է, և հետևաբար՝ եվրոպական։ Եվ հակառակը։ Որքանո՞վ է հասարակությունը լուրջ վերաբերվում այն փաստին, որ տարածքներ զիջելը եվրոպամետ գործողություն է։ Տարօրինակ կլիներ, եթե այդպես ընկալվեր։ Տավուշում հստակ այլ կատեգորիաներով են մտածում։ Երբ վերցնում ու տալիս են Ադրբեջանին բնակիչների տները, և այս բնակիչները գիտեն, որ Շուռնուխում տված տները դեռ չեն փոխհատուցվել, դա բացասաբար են ընկալում»,- նշում է Ալեքսանդր Իսկանդարյանը։
«Տավուշը հանուն հայրենիքի» շարժումն իր երթի սկզբում հայտարարեց, որ Հայաստանում իշխանություն փոխելու նպատակ չի դրել, սակայն հետագայում շարժման օրակարգը փոխվեց, ցուցարարները պահանջեցին սկսել վարչապետի իմփիչմենթի գործընթացը։ Ալեքսանդր Իսկանդարյանը բացատրում է, որ իմպիչմենտի գործընթաց սկսելը գործնականում անհնար է՝ հաշվի առնելով խորհրդարանում ուժերի հարաբերակցությունը:
«Այն իրավիճակում, որ հիմա ունենք խորհրդարանում, չեն կարողանում բավարար թվով պատգամավորներ հավաքագրել, նույնիսկ իմփիչմենթի գործընթաց սկսելու և նույնիսկ իրականացնելու համար, սա ամենևին էլ լուրջ չէ, թե ինչու է առաջացել այս օրակարգը, քանի որ բոլորը հասկանում են որ խնդրի արմատն իշխանությունների դիրքորոշման մեջ է՝ այն, ինչ տեղի է ունենում Տավուշում տարածքների փոխանցման հետ կապված, դա Երևանի որոշումն է, որ ի հայտ է եկել այն դիսկուրսը, որ իշխանությունները պետք է հեռացվեն», – մեկնաբանում է նա։
Այս առնչությամբ Ստեփան Դանիելյանը նշում է, որ վարչապետի իմփիչմենթի պահանջներն առաջացել են հասարակության այս պահանջի արդյունքում։
«Սա է այն մարդկանց օրակարգը, ովքեր հավաքվել էին հրապարակում, նրանք ստիպեցին ընդունել նման օրակարգ։
Նա նշում է, որ շարժման առաջնորդ Բագրատ Գալստանյանը երկքաղաքացիություն ունի, ուստի չի կարող լինել Հայաստանի վարչապետի թեկնածու։
Չնայած շարժման շուրջ հակասական կարծիքներին, քննադատներն ու փորձագետները գիտակցում են այն փաստը, որ դրանք Հայաստանում 2018 թվականից ի վեր ամենախոշոր հանրահավաքներն են։
«Սա ցուցիչ է, որ կա նոր տիպի ընդդիմության, նոր մարդկանց, նոր հռետորաբանության պահանջարկ: Սա բերելու է նրան, որ երկրում իշխանությունների նկատմամբ բոլորովին այլ վերաբերմունք ձևավորվի»,- նշում է Ալեքսանդր Իսկանդարյանը։
«Այս կարգի ակցիաներից դժվար է ակնկալել քաղաքական փոփոխություններ, որպեսզի այս բողոքը վերածվի իրական քաղաքական գործընթացի, որը կազմակերպվում է փողոցից իշխանափոխության համար, փողոցում պետք է կանգնի ոչ թե 50 կամ նույնիսկ 100 000 մարդ, այլ՝ 500 000, և կանգնել ոչ թե երեք օր, այլ մեկ ամիս կամ երեք ամիս իշխանությունների վարկաբեկման այս աստիճանը դեռ չի եղել»,- հավելում է նա։
Ալեքսանդր Իսկանդարյան` քաղաքագետ, ԶԼՄ-ների Կովկասի ինստիտուտի պրոռեկտոր, Կովկասյան հետազոտությունների կենտրոնի տնօրեն, «Carnegie Endowment for International Peace» վերլուծական կենտրոնի փորձագետ
Ստեփան Դանիելյան, քաղաքագետ
