«Եվրամիությունը Վրաստանի համար», «Բաց հասարակության հիմնադրամը» (OSGF), «Խոցելի խմբերի տնային վերականգնման նախաձեռնությունը» (RIVG) և Միջազգային բանտային բարեփոխումների կազմակերպությունը (PRI) հրապարակել են քրեակատարողական ենթամշակույթի բանտերի կառավարման վրա ազդեցության ուսումնասիրությունը:
Այս ուսումնասիրության շրջանակներում իրականացվել է Վրաստանի տարբեր բանտերում իրավիճակի վերլուծություն: Արդյունքում պարզվել է, որ Վրաստանի բանտերի մեծ մասում իրավիճակը հիմնականում վերահսկում են այսպես կոչված քրեական հեղինակությունները:
Հետազոտության հեղինակները հարցում են անցկացրել 51 հոգու հետ, այդ թվում՝ 17 նախկին բանտարկյալների, քրեակատարողական համակարգի 18 նախկին աշխատակիցների և Վրաստանի հանրային պաշտպանությանն առընթեր Կանխարգելման ազգային մեխանիզմի 16 նախկին և ներկա անդամների կամ այս ոլորտի փորձագետների:
Հարկ է նշել, որ ուսումնասիրությունը չի ներառում կանանց բանտերը և հիմնարկները, որտեղ պատիժ են կրում նախկին իրավապահ մարմինների աշխատակիցները:
Ուսումնասիրության համաձայն՝ Վրաստանի բանտերի մեծ մասն ունեն ներքին այսպես կոչված «Գողերի օրենք», որի խախտման դեպքում դատապարտյալը բացառվում է որոշակի խմբից, հաճախ նա ենթարկվում է հոգեբանական, ֆիզիկական, տնտեսական և հազվադեպ դեպքերում սեռական բռնության:
Ըստ Քեթի Խուցիշվիլիի (խմբ. «Բաց հասարակության հիմնադրամ – Վրաստան» աջակցում է ուսումնասիրությունը), քրեական հեղինակությունների հզորացումը բանտերում սկսվել է 2012-2013 թվականներին, երբ բանտերի ղեկավարման գործում թուլացավ բանտերի վարչակազմի դերը.
«2012-ին պարզվեց, որ բանտի ղեկավարությունը պարբերաբար բռնություն է գործադրել բանտարկյալների նկատմամբ: Ներկայումս թվում է, որ վարչակազմի կողմից այլևս համակարգված խոշտանգումներ չկան, բայց տեղի ունեցավ մեկ այլ դրամատիկ փաստ՝ բանտերում վերականգնվեց քրեական ենթամշակույթը: Բանտերի մեծ մասում կա հստակ հիերարխիկ բաշխում ըստ ազդեցության խմբերի, ինչը մենք հիշում ենք դեռ խորհրդային տարիներից, երբ հանցագործ տարրերին թույլատրվում էր բանտարկյալներին բաժանել խմբերի, և բանտի վարչակազմը համագործակցում էր նրանց հետ», – պարզաբանում է Խուցիշվիլին:
Ըստ Խուցիշվիլիի, բանտի վարչակազմի ներկայացուցիչները շատ դեպքերում թույլ են տալիս հիերարխիայի վերին մասում գտնվողներին սահմանափակել բանտարկյալների հասանելիությունը մարդու հիմնական իրավունքներից ոմանց` առողջապահությանը, կրթությանը և այլն:
Հաշվի առնելով քրեական ենթամշակույթի ազդեցության հետևանքները, ուսումնասիրությունն ընդգծում է մի քանի հիմնական ոլորտներ.
Քրեական ինքնակառավարումը հանգեցնում է բանտարկյալների հիմնարար իրավունքների անհավասար պաշտպանության:
Նորեկ բանտարկյալներին ստիպում են հարաբերությունների մեջ մտնել հանցավոր խմբերի ղեկավարների և նրանց շրջապատի հետ, ինչը նորեկին կախման մեջ է գցում հեղինակություններից:
Քրեական ենթամշակույթը վատթարանում է բանտի միջավայրն ու մթնոլորտը:
Ըստ ուսումնասիրության դրան նպաստում են տարբեր գործոններ՝ ներառյալ բանտի մեծությունը և բանտարկյալների թվաքանակը, բանտի անձնակազմի և բանտի անհամաչափ հարաբերակցությունը, տեղեկատուների օգտագործումը, բանտերում անբավարար ռեսուրսները, բարաքաձև ճարտարապետությունը, իրավական խթանների բացակայությունը, անձնակազմի շրջանում կոռուպցիան և բանտարկյալների և աշխատակազմի շրջանում անվստահությունը:
Հետազոտությունների վերլուծություն և հարցումներ
Վրաստանի բանտերում ոչ ֆորմալ խմբերը ղեկավարվում են այսպես կոչված «նայողները», նույն «դիրք՝ պալաժենի ունեցող անձինք»՝ քրեական հիերարխիայի գողական ժարգոնում՝ այն մարդը, ով նշանակված է «օրենքով գողի» կողմից, և ով իրավունք ունի որոշումներ կայացնել նրա բացակայության ժամանակ և նրա անունից:
Նրանց պարտականությունների մեջ է մտնում բանտերում, այսպես կոչված «գողական պալաժենի» ստեղծումն ու դրա վերահսկումը: Ըստ ուսումնասիրության՝ հենց «նայողներն» են կապված գաղութի վարչակազմի ներկայացուցիչների հետ, իսկ որոշ դեպքերում հենց նրանք են, ովքեր վարչակազմից հաղորդագրություններ են փոխանցում դատապարտյալներին:
Ուսումնասիրությունը նշում է, որ քրեական հիերարխիայում բարձր դիրքը թույլ է տալիս ոչ միայն վերահսկել բանտարկյալներին, այլ նաև օգտվել տարբեր գույքային արտոնություններից, այդ թվում` մեծ հեռուստացույցից, որը չի վաճառվում հաստատության խանութում, այլ ունենալ «Xbox», կրել ջինսեր և այլն:
Այս ամենը համաձայնեցված է բանտի վարչակազմի հետ.
Ըստ հարցվածների, այս խումբը սերտ կապի մեջ է վարչակազմի հետ և ցանկացած պահի կարող է հանդիպել բանտի ղեկավարության հետ: Հարցվածները նկարագրել են դեպքեր, երբ կոնկրետ բանտարկյալների խնդրանքով, առանց պաշտոնական հայտարարության, նրանց այցելել են փոխտնօրենը և այլ պաշտոնատար անձինք:
Ուսումնասիրության մեջ նաև ասվում է, որ որոշ դեպքերում «բարձր հիերարխիան» դատապարտյալներին թույլ է տալիս ավելի երկար մնալ բանտային հիվանդանոցում, իսկ որոշ դեպքերում անհարկի լքել բանտը և տեղափոխվել քաղաքային կլինիկա: Ուսումնասիրությունում ասվում է, որ այս ամենի համար պատասխանատու է բանտի վարչակազմը:
Բացի այդ, ուսումնասիրության մեջ խոսվում է նաև տնտեսական բռնության, մասնավորապես, այսպես կոչված, բանտային «օբշյակի» հավաքի մասին: Հարցման համաձայն՝ հարցվածների ճնշող մեծամասնությունը նշում է, որ «օբշյակ» են հանձնում ոչ միայն փող, այլ նաև ծխախոտ, թեյ, հեռախոսային քարտեր և նյութական արժեք ներկայացնող այլ իրեր:
«Օբշյակում» պահվում է նաև բանտարկյալների բանկային քարտերը, որոնք օգտագործվում են հաստատությունում սնունդ գնելու, ինչպես նաև «Աջարաբեթ» ընկերության հաշիվներին գումար փոխանցելու համար: Հետազոտության հեղինակները գրում են, որ, ըստ բանտարկյալների, բանտի ղեկավարությունը փորձում է չստուգել այն խցերը, որոնցում պահվում է այսպես կոչված «օբշյակը»:
«Որքան հիշում եմ, կար «օբշյակ», այն «նայողի» բանտախցում էր: Ամեն ամսվա 15-ին ես ստիպված էի իմ գումարի մի մասը փոխանցել այնտեղ: Այն ժամանակ ես ծախսում էի 15 լարի: Օրինակ՝ ես պիտի ծխախոտ գնեի, հեռախոսի լիցքավորման քարտեր, զուգարանի թուղթ, ատամի խոզանակներ և նմանատիպ բաներ», – հետազոտության հեղինակներին պատմեց նախկին բանտարկյալներից մեկը:
Առաջարկություններ
Հարցումն անց է կացվել «Եվրամիությունը Վրաստանի համար», «Բաց հասարակության հիմնադրամը» (OSGF), «Խոցելի խմբերի տնային վերականգնման նախաձեռնությունը» և Միջազգային բանտային բարեփոխումների կազմակերպությունը աջակցմամբ:
Հետազոտության անմիջական հեղինակները` միջազգային հետազոտող Գևին Սլեյդը, «RIVG»-ի ներկայացուցիչներ Տատո Կելբակիանին և Նատալիա Ցագարելին, նաև սոցիոլոգ Յագո Կաչկաչիշվիլին մշակել են հետևյալ առաջարկությունները.
Մշակել քրեական ենթամշակույթի դեմ պայքարի պետական ռազմավարություն, որը պետք է ներառվի հանցագործությունների կանխարգելման միասնական քաղաքականության շրջանակներում: Ռազմավարությունը մշակելիս կարևոր է ապահովել տարբեր գործակալությունների ներկայացուցիչների, ինչպես նաև համապատասխան կրթություն և փորձ ունեցող մասնագետների մասնակցությունը:
Միասնական քաղաքականությունը պետք է հիմնված լինի միջգերատեսչական համագործակցության վրա, որտեղ գործակալությունները կսահմանեն իրենց դերերն ու գործառույթները:
Միջառարկայական համագործակցությունը պետք է ներառի կրթության և սոցիալական պաշտպանության համակարգերը, ինչպես նաև իրավապահ մարմինները և քրեակատարողական համակարգը:
Կառավարությանը խրախուսվում է մշակել քրեակատարողական համակարգի ենթակառուցվածքները փոխելու հստակ սահմանված, փաստերի վրա հիմնված ծրագիր:
Ենթակառուցվածքների զարգացման ծրագիրը պետք է միասնական քրեական քաղաքականության մաս կազմի, որում զգալի ուշադրություն է դարձվելու անազատության մեջ գտնվող պատժաչափերի և պայմանական վաղաժամկետ ազատման համակարգի կատարելագործմանը և զարգացմանը:
Բանտարկյալներին դասակարգել ըստ իրենց ռիսկերի՝ հաշվի առնելով նրանց ենթամշակույթը, որպեսզի բացառվի բանտարկյալների մի խմբի ազդեցությունը ավելի ցածր ռիսկ ունեցող բանտարկյալների խմբի վրա:
Ապահովել բանտի անձնակազմի և բանտարկյալների տարբեր խմբերի նկատմամբ հավասար հասանելիությունը:
Սահմանել հաստատության վարչակազմի և բանտարկյալների միջև կապի մեխանիզմ, որը վերացնում է հիերարխիկ կախվածությունը քրեական ենթամշակույթից, բանտարկյալների ոչ ֆորմալ ազդեցությունը և թույլ է տալիս բոլոր բանտարկյալներին իրականացնել ինքնակառավարման օրինական բաղադրիչը բացառապես օրենքով սահմանված մեթոդներով: Դա հիմնականում վերաբերում է կրթական և վերականգնողական նախաձեռնություններին:
Կառավարությունը բոլոր բանտարկյալներին պետք է հավասարապես ապահովի բոլոր անհրաժեշտ կենցաղային և հիգիենիկ միջոցներով, որոնց ապահովումը պահանջում է օրենքը:
Վերացնել «հեղինակությունների» ոչ ֆորմալ ազդեցությունը, որոնք իրենց շրջապատի համար ստեղծում են ավելի բարենպաստ պայմաններ հաստատություններում որոշակի խնդիրներ լուծելու համար և իրենց դնում արտոնյալ վիճակում` համեմատած այլ բանտարկյալների հետ:
Իրավապահ մարմինների միջգերատեսչական համագործակցության միջոցով մշակել այսպես կոչված «օբշյակների» դեմ պայքարի ռազմավարություն, որը քրեական ենթամշակույթի մեխանիզմներից մեկն է և քայլեր ձեռնարկել այս ուղղությամբ:
Ինստիտուցիոնալ վարչակազմը պետք է ապահովի բանտարկյալների անվտանգությունը, որպեսզի հասարակության կյանքում մասնակցության դրդապատճառը չլինի ազդեցիկ բանտարկյալների ճնշումից խուսափելը և «նայողների» աջակցության անհրաժեշտությունը:
Մանրամասնորեն սահմանել հաստատության անձնակազմի ֆունկցիոնալ իրավունքներն ու պարտականությունները (հատկապես ճգնաժամային իրավիճակներում), վերապատրաստել անձնակազմին և հնարավորություն տալ նրանց գործնականում օգտագործել իրենց լիազորությունները:
Ապահովել հիմնարկի ողջամիտ հավասարակշռությունը հաստատության անձնակազմի և աշխատակիցների միջև:
Բարելավել հաստատության աշխատակազմի իրավական և սոցիալական պաշտպանությունը:
Հաստատության կառավարումը պետք է իրականացվի լիազորությունների պատվիրակման և համագործակցության սկզբունքներին համապատասխան, ինչը, իր հերթին, ապահովում է անձնակազմի թուլացումը, իսկ առանձին աշխատակիցների հեռանալու դեպքում, բանտը կպահպանի կառավարման կայունությունը:
Միջոցներ ձեռնարկել աշխատողների աշխատավարձերը բարձրացնելու ուղղությամբ և այլ խթանման միջոցներ:
Պետք է միջոցներ ձեռնարկվեն`ապահովելու համար, որ աշխատակազմը ստիպված չլինի պարբերաբար կատարել արտաժամյա աշխատանք, և աշխատակիցներին տրամադրվի լրացուցիչ վարձատրություն արտաժամյա աշխատանքի համար` օրենքին համապատասխան: Աշխատակազմին նաև հնարավորություն տրվի լիարժեք օգտվել իրենց հանգիստից և արձակուրդից.
Միջոցներ ձեռնարկել անձնակազմի հոգեբանական սոցիալական վերականգնման համար (լրիվ դրույքով աշխատող հոգեբանի առկայություն , ուժասպառության դեպքում վերականգնվելու թրեյնինգներ և այլն)` կապված սթրեսային աշխատանքային միջավայրի և ծանրաբեռնվածության հետ:
Ստեղծել բանտարկյալների մոտիվացիայի համակարգ, որը թույլ կտա բանտարկյալներին գործել ենթամշակույթի կանոններին հակառակ՝ չվտանգելով նրանց անձնական անվտանգությունը: Նման քայլեր ձեռնարկելու համար կարևոր է, որ բանտարկյալները ունենան իրական օգուտների հեռանկարներ:
Պետք է քայլեր ձեռնարկվեն համակարգի ապակենտրոնացման ուղղությամբ, որը պետք է ուղեկցվի անձնակազմի դերերի հստակ սահմանմամբ, նրանց աջակցությունը իրենց պարտականությունների կատարման գործում և արդյունավետ մոնիտորինգի կամ վերահսկողության համակարգով:
Քրեակատարողական համակարգը հիմնովին փոխելու և առկա խնդիրները լուծելու համար կառավարությունը պետք է հստակ շարադրի հանցավոր խմբերի ազդեցությունը նվազեցնելու պատրաստակամությունը, հրաժարվի նրանց հետ համագործակցելուց և միջգերատեսչական համագործակցության վրա հիմնված քրեական ենթամշակույթի դեմ պայքարի կարճաժամկետ և երկարաժամկետ ծրագիր մշակելու համար:
