Լեռնային Ղարաբաղում էթնիկ զտումների կրկնվող սպառնալիքները և պաշտոնական Բաքվի վերջնագրերը, անարդյունք բանակցությունները Վաշինգտոնում և Քիշնևում, «ուրվական» խաղաղության պայմանագիրը, հրադադարի ռեժիմի բազմակի խախտումները և նոր զոհերը՝ այս ամենը շահագրգիռ կողմերի համար անսփոփելի պատկեր է ստեղծում։ Քաղաքագետ, Կարնեգի կենտրոնի փորձագետ Ալեքսանդր Իսկանդարյանը Jnews-ին տված հարցազրույցում անդրադարձել է Լեռնային Ղարաբաղում հակամարտության շուրջ ստեղծված իրավիճակին և դրա զարգացման հեռանկարներին։
ԼՂ հիմնախնդրի շուրջ հռետորաբանությունը փոխվում է, ՀՀ իշխանությունները ԼՂ տարածքի հետ մեկտեղ ճանաչում են Ադրբեջանի տարածքային ամբողջականությունը։ Ինչպե՞ս հասկանալ սա և ի՞նչ է դա նշանակում:
– Շարժումը դեպի այն, որ Հայաստանը ճանաչում է Ադրբեջանը իր սահմաններում, որը ներառում է Ղարաբաղը, շարունակվում է շուրջ մեկ տարի։ Ոչ այնքան ուղիղ տեսքով, սակայն, ընդհանուր առմամբ, սա ՀՀ վարչապետը մի երկու անգամ ասել է։ Վարչապետի օգտագործած ձևակերպումը, որ Ադրբեջանը պետք է ճանաչի Հայաստանը իր 29 800 ք/կմ տարածքով, հստակ պարունակում է, որ Հայաստանն էլ պետք է ճանաչի Ադրբեջանն իր 86600 ք/կմ տարածքով։
Ինչ վերաբերում է բանակցություններին, ապա սա առճակատման մարտադաշտից՝ կրակոցների գործիքներից դեպի բանակցային գործընթացի գործիքներ տեղափոխելու գործընթաց է։ Չեմ կարծում, որ այս պահին դա կարող է աշխատել: Նախ, ես կարծում եմ, որ երկու երկրներն էլ այս գործընթացը շատ տարբեր են հասկանում։ Ադրբեջանն ասում է, որ Ղարաբաղի հիմնախնդիր չկա, որ բոլոր խնդիրները, որ կան Ադրբեջանի ներսում, Ադրբեջանի ներքին քաղաքականության խնդիրներն են։ Միևնույն ժամանակ, ՀՀ վարչապետն ասում է, որ կան ԼՂ-ում ապրող մարդկանց իրավունքներ, և դրանք պետք է սահմանվեն Ստեփանակերտի և Բաքվի միջև միջազգային մասնակցությամբ բանակցային գործընթացում։ Բաքուն ասում է, որ չի խոսելու այդ մարդկանց հետ, իսկ Լեռնային Ղարաբաղի իշխանություններին անվանում է հանցագործ։
Երկրորդ՝ Ադրբեջանին խաղաղություն պետք չէ, նրան պետք է Ղարաբաղը։ Այն սպառնալիքը, որ Հայաստանը վերապրում և զգում է Ադրբեջանի կողմից, Ադրբեջանը չի զգում Հայաստանից։ Ըստ այդմ՝ Ադրբեջանին Հայաստանից անվտանգություն պետք չէ։ Այս թեմայի շուրջ բանակցությունները կարող են շարունակվել բավականին երկար։ Առնվազն մինչև աշուն լուրջ առաջընթաց չեմ ակնկալում, բայց գործընթացը հնարավոր է։ Այս գործընթացի շրջանակներում ինձ համար շատ ավելի հեշտ է պատկերացնել հաղորդակցությունների բացման ճանապարհը, քան խաղաղության պայմանագրի ստորագրմամբ։
Ինչ վերաբերում է խաղաղության պայմանագրին, ենթադրենք, որ ես սխալվում եմ, և այս պայմանագիրը կկնքվի։ Արդյո՞ք դա կփոխի իրավիճակը երկրագնդի վրա: Բոլորովին համոզված չեմ։ Աշխարհում քի՞չ են ճանաչված պետությունները՝ Սիրիայից մինչև Ուկրաինա, աշխարհում քի՞չ են պայմանագրերը։ Ինքնին ստորագրումն ու փոխադարձ ճանաչումը կհանգեցնեն նրան, որ նման գործողությունները, որ իրականացնում է Ադրբեջանը, կդադարեն իրականացվել, այս հայեցակարգն ինձ ամենևին չի համոզում։
Ինչպե՞ս եք կարծում՝ այն գործընթացը, որ հիմա ընթանում է, զուտ ձեւակա՞ն է, թե՞ որոշակի նշանակություն ունի իր մեջ։ Սա ազդո՞ւմ է Ղարաբաղի իրական կարգավիճակի վրա։
– Փաստացիորեն, եթե դե յուրե խոսենք իրավիճակի մասին, սա մի բան է: Կտրուկ ասած՝ ԼՂՀ-ն աշխարհում ոչ մի պետություն չի ճանաչել։ Բայց հիմա Ադրբեջանի տարածքում գտնվում է տարածք՝ մոտավորապես 4 տոկոսն այն տարածքի, որն Ադրբեջանը համարում է իրենը։ Բաքվի իշխանությունը չի տարածվում այս տարածքի վրա։ Այնտեղ այլ լեզու է, արժույթ, բանկային համակարգ, սահմանադրություն, ընտրովի իշխանություն: Այնտեղ ապրում են մարդիկ, ովքեր չունեն ադրբեջանական անձնագրեր, և նրանք չեն պատրաստվում վերցնել դրանք։ Դրա շուրջը ռուս խաղաղապահներ են։ Ադրբեջանն ուզում է ապահովել, որ իրավիճակը ոչ թե դե յուրե, այլ դե ֆակտո լինի, որպեսզի Ադրբեջանն իսկապես կառավարի այս տարածքը։ Ադրբեջանը դրան չհասավ: Նա հաղթեց, հասավ բազմաթիվ նպատակների, բայց լիարժեք վերահսկողություն չի իրականացնում Արցախի ողջ տարածքի վրա, դրա համար էլ կատարվում է այն, ինչ կատարվում է։
– Որքա՞ն է հավանականությունը, որ այդ տարածքները, այնուամենայնիվ, կհայտնվեն Ադրբեջանի իշխանությունների փաստացի վերահսկողության տակ:
– Նման հեռանկարը մոտենում է զրոյի։ Անհնար է պատկերացնել էթնիկ հայերի խաղաղ բնակությունն Ադրբեջանի տարածքում։ Սա շատ հեշտ է ապացուցել։ 2020 թվականի պատերազմի ժամանակ ադրբեջանական զորքերը օկուպացրել են ԼՂ տարածքները (Հադրութ, Լաչին, Քարվաճառ և այլն), այդ տարածքներում ապրել է մոտ 38 հազար էթնիկ հայ։ Խոսքը ոչ թե զինվորների, այլ քաղաքացիական անձանց մասին է։ Նրանք այնտեղ չկան։ Նրանց կա՛մ սպանել են, կա՛մ վտարել։ Այս սցենարը կոչվում է էթնիկ զտում։ Կա՞ նման հավանականություն։ Կա։
Եթե լսել այն հռետորաբանությունը, որը հնչում է Բաքվից, խոսակցությունները հանցագործների մասին, այն մասին, որ մարդիկ, ովքեր իրենց ձեռքում զենք են պահել, հանցագործ են, այսինքն՝ ԼՂ-ի ողջ արական սեռի բնակչությունը։ Այնտեղ պատերազմ է եղել, նրանք զորակոչվել են բանակ, ձեռքներին զենք են պահել։ Այսինքն՝ Ղարաբաղում միայն կանա՞յք են ապրելու։
Եվ հետո, Ադրբեջանում կա օրենք, ըստ որի էթնիկ հայերը չեն կարող մուտք գործել Ադրբեջան։ Էթնիկ հայեր, այսինքն՝ ցանկացած երկրի քաղաքացիներ, կապ չունի, եթե նրանց ազգանունը վերջանում է «յան»-ով։ Ստացվում է, որ ղարաբաղցիները Մարտակերտում են ապրելու, բայց Գյանջայի շուկա չե՞ն կարողանալու գնալ։ Իսկ եթե նրանք Ադրբեջանի քաղաքացիներ են, պիտի ծառայե՞ն ադրբեջանական բանակում։ Սպայի, օրինակ Սաֆարովի հրամանատարությա՞մբ։ Ինչպե՞ս է հնարավոր դա պատկերացնել…
Հետո, նրանք ասում են, որ բոլոր այդ մարդիկ, ովքեր ապրելու են Ադրբեջանում, կունենան նույն իրավունքները, ինչ Ադրբեջանի քաղաքացիները։ Իսկ ի՞նչ իրավունքներ ունեն Ադրբեջանի քաղաքացիները։ Ադրբեջանը միապետություն է, 1969 թվականից այնտեղ իշխում է մեկ ընտանիք։ Չկան ընտրություններ, չկան ընդդիմություն, չկա խոսքի ազատություն: Ըստ այդմ, չափազանց դժվար է պատկերացնել այն տարբերակը, որն ասվում է հանրային օգտագործման համար։ Կարելի է պատկերացնել էթնիկ զտումներ, քանի որ դա արդեն եղել է Ադրբեջանում։ Կարելի է նաև պատկերացնել, որ իրավիճակը մոտավորապես կմնա նույնը, ինչ հիմա է, քանի որ առայժմ այնտեղ տեղակայված են ռուս խաղաղապահներ։ Կարելի է նաև պատկերացնել, թե որքան կտևի էսկալացիաներով զուգորդվող այս քաշքշուկը։
– Որքա՞ն կարող է տևել նման իրավիճակը
– Ես չեմ կարող նման կանխատեսումներ անել։ Բանն այն է, որ դա մեծապես կախված է բավականին լուրջ հանգամանքներից, որոնք ընդհանրապես Ղարաբաղից դուրս են։ Օրինակ՝ Ուկրաինայի պատերազմը, Ռուսաստանի եւ Արեւմուտքի առճակատումը, իրավիճակը Թուրքիայում։ Այն, ինչ հիմա կատարվում է Ղարաբաղում, ուկրաինական պատերազմի ուղղակի հետևանքն է: Մինչ ուկրաինական պատերազմի սկսվելը, չգիտես ինչու, խաղաղ բնապահպաններն այնքան էլ մտահոգված չէին Ադրբեջանում ճանապարհներ փակելով։ Պատերազմի բռնկումից առաջ այնպիսի սրացումներ, որոնք տեղի են ունենում դրա սկսվելուց հետո, չեն եղել։ Ինչո՞ւ։ Որովհետև Ռուսաստանի դերը տարածաշրջանում փոխվում է, և այն փոխվում է, քանի որ ուկրաինական պատերազմը շարունակվում է։ Արևմուտքի դիրքորոշումը պատերազմից առաջ և հետո տարբեր էր: Արևմուտքն այժմ գրեթե այն ամենին, ինչ տեղի է ունենում հետխորհրդային տարածքում, նայում է Ռուսաստանի և Արևմուտքի առճակատման պրիզմայով։ Եվ այսպես շարունակ։
– Ի՞նչը կամ ո՞վ կարող է դառնալ Ղարաբաղի հայության անվտանգության երաշխավորը, կամ ընդհանրապես կարելի է խոսել անվտանգության որեւէ երաշխիքի մասին:
– Այս երկրները կարող են հանդես գալ որպես երկրների անվտանգության երաշխիքներ։ Ընդհանուր առմամբ, դա այդպես է: Նույնիսկ ժամանակակից փորձը ցույց է տալիս, որ նման հակամարտությունները լուծվում են ուժով։ Երաշխիքներն այն առումով, որոնք Հայաստանում հաճախ են քննարկում, և ոչ միայն այն, որ դրսից որևէ մեկը կգա, կխոստանա և դրանից հետո կպաշտպանի անվտանգությունը, առանց նրա, որ դա անեն տեղական դերակատարները, ինձ համար դա դժվար է պատկերացնել։ Այսպիսով, այն առումով, որ կգտնվի ինչ-որ խաղացող՝ Ամերիկան, Իրանը, Ֆրանսիան, Ավստրալիան, կապ չունի ով, դա այնքան էլ լուրջ չէ: Միջոցառումների որոշակի համակարգ, որը կարող է կիրառել համաշխարհային հանրությունը՝ այն կիրառվում է, բայց չի գործում, սա բավարար չէ, որպեսզի պաշտոնական Բաքուն փոխի իր քաղաքականությունը։
– Այսօր ի՞նչ դեր ունեն ռուս խաղաղապահները եւ ԵՄ դիտորդական առաքելությունը Ղարաբաղում։ Ի՞նչ են անում եւ ճի՞շտ են դա անում:
– Ռուս խաղաղապահներն այնտեղ իրականացնում են Լեռնային Ղարաբաղի ժողովրդի ֆիզիկական գոյատևման առաքելությունը։ Եթե վաղը ռուս խաղաղապահները հեռանան, ապա Ստեփանակերտը կդադարի լինել Ստեփանակերտ այն տեսքով, ինչ հիմա է։ (…) Նրանք շատ բաներ են ստանձնել, բայց չեն անում, բայց Ղարաբաղի հարցը հօգուտ Ադրբեջանի կարող է լուծվել երկու ճանապարհով՝ առաջինը՝ խոսել այս մարդկանց հետ, ինչը Ադրբեջանը չի ցանկանում անել, կամ սպանել նրանց բոլորին, կամ վտարել: Դրա համար անհրաժեշտ է լայնածավալ պատերազմ, որի դեպքում անհրաժեշտ կլինի սպանել ոչ միայն հայերին, այլեւ ռուսներին։ Վերջին դեպքում Ռուսաստանը, ուզի, թե չուզի, ստիպված կլինի հակազդել։
Ինչ վերաբերում է եվրոպացիներին՝ դրանք մոնիտորներ են, մարդիկ, ովքեր վերահսկում են իրավիճակը։ Սկզբում այնտեղ նախատեսված էր 200 հոգի, հետո այն հասցվեց 100-ի, իրականում մոտ 60 հոգի է շրջում սահմանով, մնացած 40-ը նստած են Երևանում։ Այդ մարդիկ անցնում են 400 կիլոմետր սահմանով, այդ մարդիկ կարող են վերահսկել և իրենց մոնիտորինգի արդյունքներն ուղարկել Բրյուսել, ինչը և անում են։ Սա օգտակար գործունեության տեսակ է, ճիշտ է, որովհետև եթե այստեղ մնա միայն Ռուսաստանը, և այլ ձևաչափեր չլինեն, դա այնքան էլ լավ չի լինի քաղաքական գործընթացների համար։ Բայց նրանք չեն կարող փոխել իրավիճակը, նրանք նման դերակատարում չունեն։
