---

JNEWS-ը ներկայացնում է Ամալյա Բաբայանի «Վանա լճի մայրամուտը» բլոգը, որտեղ լրագրողը գրում է ոչ թե լրագրողական հոդված, այլ իր ապրումների ու տպավորությունների մասին։

Ինչքան ինձ հիշում եմ, նվիրական երազանքս էր մի օր հայտնվել Արևմտյան Հայաստանում՝ այն հողերում, որտեղից ժամանակին իմ նախնիները ստիպված են եղել հեռանալ: Ես ապրում էի՝ գիտակցելով, որ աշխարհում ինչ-որ տեղ կա, որը չգիտես ինչու մագնիսի պես ձգում է քեզ, որի հետ անբացատրելի կապ ես զգում։ Եվ ահա, եկավ այդ օրհասական պահը՝ ես մեկնում եմ Արևմտյան Հայաստան։

Ախալքալաքից դեպի Արևմտյան Հայաստան ճանապարհն անցնում է «Կարծախի» վրաց-թուրքական անցակետով։ Սահմանն հատելուց անմիջապես հետո մինչև Կարս բնությունը կրկնում է հայրենի Ջավախքը, և դու դեռ չես գիտակցում, որ այլ երկիր ես մուտք գործել։ Մենք շարժվում ենք, և ես փորձում եմ հասկանալ, թե ինչ եմ ես զգում: Հարմարվե՞լ եմ, ուրախ եմ այս ճամփորդության համար, թե՞ ինձ խեղդում է հին վերքերի ցավը:

Ես հավատում եմ մարդու և երկրի միջև կապին, և որ մարդու ինքնազգացողությունը փոխվում է կախված այն հողից, որի վրա նա գտնվում է:

Ամբողջ կյանքս ապրելով օտարության մեջ՝ ամեն անգամ Ջավախք գալուց հանգստություն ու ներդաշնակություն էի զգում, այն զգացումը, որ ես տանն եմ, ինձ չէր լքում։

Այս զգացումը կյանքիս ողջ ընթացքում վերապրեցի երկրորդ անգամ՝ վրաց-թուրքական սահմանը հատելուց հետո։ Եթե նախկինում ես ունեի «տանն եմ» ընկալումը, ապա հիմա դրանք երկուսն են, հիմա ինձ համար տունը ոչ միայն Ջավախքն է, այլև Արևմտյան Հայաստանը:

Մեր ճանապարհը կանխագծված է Կարսով, Անիով դեպի Վան: Ես չգիտեմ, թե նախկինում ինչ տեսք է ունեցել Կարսը, բայց այսօր այն բացարձակապես անդեմ է՝ գունավոր ու անճաշակ գովազդային ցուցանակներ, որոնք ծածկում են մեկը մյուսին, իրար վրա կառուցված շենքերի հարկերը։ Զգացմունքներն աճում են յուրաքանչյուր նոր կետի հետ զուգընթաց: Կարս, «1001 եկեղեցիների քաղաքի»՝ Անիի ավերակները, ինչքան առաջ ես գնում, այնքան ավելի ես մտածում քո ժողովրդի անցյալի մասին, թե որքան վեհաշուք դրվագներ են եղել նրա ճակատագրում և, միևնույն ժամանակ, որքան դառը էջեր, որոնք նրանք թերթել են:

Անիից Վան ճանապարհը տևում է 7 ժամ։ Այն անցնում է գրեթե աննկատ՝ մենք հիացած ենք շուրջբոլորը նայելով, ուսումնասիրելով բնությունը, հազվագյուտ բնակավայրերը, լեռներն ու դաշտերը։ Մինչև Վան ճանապարհը կրկնում է Ջավախքը, միայն շատ ավելի լայն ու ընդարձակ։ Ճանապարհին հանդիպում են հնագույն կամարներ՝ այսպես կոչված «Վանի դարպասները»։

Եվ ահա, մենք հասնում ենք մինչև լիճը, նույնիսկ հեռվից այն հմայում է իր չափերով և գեղեցկությամբ: Տպավորություն է ստեղծվում, որ կարծես 100 տարի ապրել ես այստեղ և առաջին անգամ չէ, որ եկել ես այստեղ։ Կարծես այս ամենն արդեն հարազատ ու ծանոթ է քեզ։ Մենք տեսնում ենք մայրամուտ: Նստում ես, նայում ես անծայրածիր հորիզոնին, շուրջը վեհորեն հառած լեռներին, ալ կարմիր արևին, լսում ես ճայերի դայլայլը, տերևների խշշոցը, քամին ու լռությունը, մտքերդ քո մեջ ամփոփվում են: Բառերը քիչ են նկարագրելու այս վայրի ներդաշնակությունն ու գեղեցկությունը, այն կախարդական գրավիչ ուժը, որը քեզ կոչ է անում նորից ու նորից վերադառնալ այստեղ:

Այնուամենայնիվ, մեր ծրագրերում նախատեսված չէր ոչ միայն մեր ճանապարհին տեսնել լիճը, այլ նաև այցելել Աղթամար կղզին՝ Վանա լճի մեծությամբ երկրորդը։ Հասանք Վան քաղաք, որպեսզի առավոտյան մեկնենք Աղթամար։

Վան քաղաքը բավականին զարգացած, ժամանակակից թուրքական քաղաք է, բայց դեռևս մեգապոլիս չէ: Գլխավոր փողոցում կան բազմաթիվ խանութներ և արագ սննդի ռեստորաններ։ Տեղական սնունդը ոչ բոլորի քիմքին կլինի հաճելի՝ այստեղ պանիրը հիմնականում ոչխարի կաթից է պատրաստվում, մսեղենից միայն հավն ու գառան միսն է օգտագործվում, իսկ ուտեստներում՝ հատուկ համեմունքներ։

Ձեր հարմարության համար ավելի լավ է հյուրանոցը նախօրոք ամրագրել, բայց տեղում էլ դա գտնելը դժվար չէ։ Գները բավականին մատչելի են՝ մեկ անձի համար մոտ 50-60 լարի։ Երբեմն դժվար էր ընդհանուր լեզու գտնել տեղացիների հետ՝ նրանք չեն խոսում ոչ ռուսերեն, ոչ էլ անգլերեն:

Վերջապես գիշերեցինք հյուրանոցում, իսկ առավոտյան շարժվում ենք դեպի Վանա լիճ։ Վան քաղաքից մինչև լիճ մեքենայով տեւում է մոտ կես ժամ։ Տեղում կան նավակներ, որոնք զբոսաշրջիկներին հասցնում են Աղթամար կղզի։

Ցերեկը լիճն ավելի գեղեցիկ էր, քան նախորդ գիշերը։ Ջուրը բյուրեղյա մաքրություն ունի, երկինքը՝ կապույտ։

Մենք նստում ենք նավակի մեջ և կապույտ ջրի վրայով շարժվում ենք դեպի կղզի։ Ինձ շատերն էին հարցնում, թե թուրքերն ինչպիսի՞ վերաբերմունք էին ցուցաբերում մեր նկատմամբ ճամփորդության ժամանակ։ Անձամբ ես ինձ շրջապատող մարդկանց կողմից բացասական վերաբերմունք չեմ նկատել։ Ընդհակառակը, նավակում մենք երգում էինք հայկական ժողովրդական երգեր, բոլոր ներկաները սիրալիր ծափահարում էին մեզ։

Բացվող տեսարանները հիացնում են իրենց գեղեցկությամբ և ինքնատիպությամբ։ Այս գեղեցկությունը չի կարող համեմատվել աշխարհի ոչ մի այլ գովազդված զբոսաշրջային վայրի հետ։ Թերևս դա պայմանավորված է նրանով, որ մենք սուբյեկտիվորեն ենք դիտարկում ոչ թե որպես սովորական զբոսաշրջիկների, այլ որպես մարդկանց, ովքեր ընկալում են այդ հողերը որպես իրենց պատմական հայրենիք: Վանն ասես ամեն րոպե ավելի է իրեն սիրահարեցնում, և դու, նույնիսկ դեռ չգնացած, արդեն ծրագրում ես, թե երբ ես վերադառնալու այստեղ՝ ագահորեն փորձելով վայելել այն, ինչ տեսնում ես, հասցնես ամեն ինչ տեսնել, ամեն ինչ զգալ ու վերապրել:

Որքան մենք մոտենում ենք կղզուն, այնքան ավելի գեղեցիկ է բացվում տեսարանը դեպի Աղթամար։ Կամաց-կամաց սկսում է երևալ Սուրբ Խաչ հայկական եկեղեցու գմբեթը, որը կառուցվել է այստեղ մեր թվարկության 10-րդ դարում Մանուել ճարտարապետի կողմից։ Մինչև 2010 թվականը Աղթամար կղզու եկեղեցին կանգուն է եղել առանց խաչի։ 2007 թվականին եկեղեցին վերականգնվել է, սակայն թուրքական իշխանությունների կողմից վերականգնված եկեղեցու վրա խաչ չի տեղադրվել, ինչպես ավելի վաղ խոստացել էին Թուրքիայի հայ համայնքին։ Այս հանգամանքը բողոքի պատճառ էր դարձել աշխարհասփյուռ հայության համար։

Թուրքական իշխանությունները խաչը տեղադրելուց հրաժարվելը բացատրել են տեխնիկական դժվարությունների և խաչի մեծ ծանրության պատճառով։ Մոտ 200 կգ կշռող խաչը փոխադրվել է կղզի ու տեղադրվել եկեղեցու կողքին։ 2010 թվականի սեպտեմբերի 19-ին՝ 95-ամյա ընդմիջումից հետո, Սուրբ Խաչ եկեղեցում մատուցվել էր Սուրբ Պատարագ։ Աշխարհասփյուռ հայերի բողոքի զանգվածային ցույցերից հետո, որոնցից շատերը հրաժարվեցին մասնակցել Պատարագին, սեպտեմբերի 30-ի լույս հոկտեմբերի 1-ի գիշերը վերջապես խաչը տեղադրվեց Սուրբ Խաչ եկեղեցու գմբեթին։

Աղթամարի Սուրբ Խաչ տաճարը հայտնի է ոչ միայն իր հնությամբ, այլեւ աստվածաշնչյան ու աշխարհիկ պատմություններ հաղորդող եզակի ռելիեֆներով ու որմնանկարներով։ 2015 թվականին այն ընդգրկվել է ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի ժամանակավոր օբյեկտների ցանկում, այնուհետեւ որոշվել է հայտ ներկայացնել Սուրբ Խաչ տաճարը ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի համաշխարհային ժառանգության մշտական ցանկում ընդգրկելու համար։

Մեզ հետ լաստանավից դեպի կղզի ճամփորդում էին շատ այլ զբոսաշրջիկներ՝ Թուրքիայից, Իրանից և այլ երկրներից։ Մի խումբ թուրք զբոսաշրջիկներ հավաքվել էին եկեղեցու շուրջ՝ լսելով ուղեվարի դասախոսությունը։ Նայելով նրանց բոլորին՝ ես մտածում էի միայն մեկ բանի մասին՝ ինչո՞ւ եք դուք եկել այստեղ։ Միթե դուք նույն բանն եք ապրում, ինչ մենք: Իհարկե՝ ոչ:Այս հարցը, ամենայն հավանականությամբ, հռետորական էր։ Ոչ հայկական ծագում ունեցող շատ զբոսաշրջիկների համար սա պարզապես ակնառու ճարտարապետական հուշարձան է, բայց ոչ ավելին: Իսկ ես կղզու վրա առաջին իսկ քայլից հետո ուզում էի գրկել եկեղեցու յուրաքանչյուր քարը, յուրաքանչյուր սալիկ, եկեղեցու ամեն պատն ու դառնորեն լաց լինել։ Դա նման էր շատ, շատ հարազատ մարդու հետ հանդիպման, ում վաղուց կորցրել էիր և երկար ժամանակ չէիր կարողանում գտնել: Ներսումս ամեն ինչ կծկվում էր դառը ցավից ու այն մտքից, որ քոնը, քեզ համար հարազատը միայնակ կանգնած է բացարձակ օտարության մեջ, այլ հավատքի տեր մարկանց միջև, որոնք չեն մտածում դրա մասին, ովքեր ի վիճակի չեն այդ ամենը գնահատել հավուր պատշաճի, հոգ տանել և պաշտպանել դա: Հավանաբար, եթե այս ամենը լիներ մեկ այլ քրիստոնյա երկրում, զգացմունքներն այդքան սուր չէին լինի, բայց միայնակ մնացած քրիստոնեական եկեղեցու մուսուլմանական միջավայրը պարզապես թույլ չէր տալիս մեզ հանգիստ հիանալ գեղեցկությամբ։ Ինչպես նաև ողջ ճանապարհորդության ընթացքում, այստեղ՝ Վանում, դու ապրում ես երկակի էմոցիաներ, դու անչափ ուրախ ես, որ վերջապես կարողացար տեսնել այս արարչությունը, և որ այն, ընդհանուր առմամբ, «գոյատեւել» է Թուրքիայում և պահպանվել է մինչ մեր օրերը: Ուրախ եմ, որ տեղեկատվական ցուցատախտակների վրա գոնե անուղղակիորեն նշվում է տեսարժան վայրի հայկական ծագումը, բայց միևնույն ժամանակ անտանելի տխուր և ծանր է, որ այս ամենն այժմ այլ երկրի է պատկանում։

Մտնում ենք եկեղեցի: Այն ներսից էլ ավելի գեղեցիկ է, քան դրսից: Ինքնատիպ, աչքի համար անսովոր որմնանկարները կապույտ և սպիտակ երանգներով անմիջապես հետաքրքրություն են առաջացնում: Տաճարի ճարտարապետությունը նման չէ ժամանակակից հայկական եկեղեցիներին, բայց դրանցից միլիոն անգամ ավելի գեղեցիկ է։ Ի սկզբանե միտքը չի հեռանում՝ ինչպե՞ս կարող էր այդ օրերին ստեղծվել այսպիսի փայլուն կառույց։ Աղթամարի տաճարը, ասես, դարձավ մեր ողջ ճանապարհորդության գագաթնակետը թե՛ ճարտարապետական, թե՛ զգացմունքային առումով: Այս եկեղեցին իր գեղեցկությամբ գերազանցեց այն ամենին, ինչ ես տեսել էի նախկինում, ինչպես և Վանա լիճն Աղթամար կղզու հետ միասին խավարեցին անցյալի իմ ճամփորդությունները։

Վան տանող ճանապարհին միտք ծագեց, որ ես ուզում եմ, որ քրիստոնեության կարոտ ապրող այս պատերը լսեն մի կտոր Հայ առաքելական եկեղեցու պատարագից։ Եվ եկեղեցու պատերից մեկում մեկուսացված, ես սկսեցի կամացուկ երգել պատարագից ՝«Տէր, ողորմեա»-ից մի հատված։ Նայում էի եկեղեցու գմբեթին, պատերին և հազիվ ձայնս դուրս եկավ կոկորդիցս։ Շուրջս ամեն ինչ կարծես կենդանացավ՝ արձագանքելով իմ ձայնին, և ամեն վայրկյան կոկորդումս կանգ առած ծանրությունն ավելի էր մեծանում։ Իմ երգեցողությամբ ուզում էի, ասես, «գրկել», շոյել տարօրինակ միջավայրում այդքան մենակ կանգնած այս տաճարը։ Արդեն դողդոջուն ձայնով երգելով վերջին նոտան՝ ես այլևս չդիմացա և դառն արցունքներ թափեցի։

Եզրափակելով միայն կարող եմ ասել, որ այս ամենը տեսնելուց հետո դու այլևս նույնը չես լինի։ Քո հոգու մի կտորը հավերժ կմնա այնտեղ, իսկ մի կտոր Արևմտյան Հայաստանը հավերժ կմնա քեզ հետ։ Այդ պահից ես ունեմ երկու տուն՝ Ջավախքն ու Արևմտյան Հայաստանը։

Նյութում արտահայտված մտքերն ու կարծիքները բացառապես հեղինակինն են և պարտադիր չէ, որ արտահայտեն JNEWS-ի խմբագիրների տեսակետները