Հունիսի 22-ին Ախալքալաքում և Նինոծմինդայում կայացավ «Գործելով միասին» գրքի շնորհանդեսը, որում ներառվել են Ցեղասպանությունը վերապրածների սերունդների պատմություններ: Այս գիրքը հայ-թուրքական հաշտեցմանն ուղղված մեծ ծրագրի մի մասն է:

«Դի-Վի-Վի Ինթերնեյշնալ» (DVV International) գերմանական կազմակերպության՝ Թուրքիայի և Կովկասյան տարածաշրջանային գրասենյակը 2007թ․-ից ի վեր իրականացնում է հայ-թուրքական հաշտեցմանն ուղղված ծրագիր:

Հայոց ցեղասպանությունից 100 տարի անց երիտասարդների մի խումբ այցելել է Գյումրի, Էջմիածին և Երևան: Եվ գրքի ստեղծման նպատակը հենց թուրք և գերմանացի հանրության մեջ 1915-1923թթ. Օսմանյան կայսրությունում իրականացված Հայոց Ցեղասպանության մասին երկխոսությունն էր: Երիտասարդները ճամփորդության ընթացքում հանդիպումներ են ունեցել Ցեղասպանությունը վերապրածների սերունդների հետ, ծանոթացել նրանց կենսակերպին ու մտածելակերպին:

Jnews-ը զրուցեց «Դի-Վի-Վի Ինթերնեյշնալ» կազմակերպության տարածաշրջանային գրասենյակի տնօրեն Մաթիաս Քլինգենբերգի հետ:

– «Գործելով միասին» ժողովածուն ի՞նչ գիրք է և ինչու՞ հենց «գործելով միասին»:

Կարելի է ասել այս գիրքը փոքր մասն է մեծ ծրագրի: Կարևոր արդյունք է, բայց չի կարելի ասել՝ ամենակարևորը: Մենք երեք կարևոր գրքեր ենք հրատարակել, սա երրրորդն է, սա նույնիսկ գիրք չէ, այլ ամսագիր, չափսերը, ֆորմատը ամեն ինչ ավելի նման է ամսագրի: Հայաստանում և Թուրքիայում, տարբեր քաղաքներում մենք ներկայացրինք բանավոր պատմություններ: Ծրագրի մասնակիցները հարցազրույց էին վերցնում, լսում մարդկանց հիշողությունները, պատմությունները: Նպատակն է՝ մեկ-մեկու պատմել իրենց զգացողությունների մասին:

Թուրքերն ու հայերը սա միասին են գրել: Այն հոդվածները, որոնք այստեղ են տպագրվել, երկուստեք են գրվել, ամեն տառն ու բառն համաձայնեցվել է: Երբեմն տեքստը գրել է երևանցի մասնակիցը, իսկ նկարը թուրք է արել, և ընդհակառակը: Նրանք միասին աշխատեցին, ծրագրի նպատակը հենց այն էր, որ գնացքով Ստամբուլից մինչև Հայաստան անցնեինք: Ստամբուլում կայարան կա, որտեղ 100 տարի առաջ մտավորականների առաջին դեպորտացիան է արվել: Եվ մենք ծրագիր ունեինք, որ հենց գնացքով, ավտոբուսով Ստամբուլից հասնեինք Երևան, այսպես ասած հիշողության գնացք լիներ: Ցավոք սրտի դա չստացվեց, որովհետև Թուրքիայի մոտեցումները փոխվեցին, տերորիզմ, կռիվ քրդերի դեմ և այլն: Դրա համար մենք որոշեցինք ավելի լավ է Թուրքիայում չանենք, և վերջիվերջո ստացվեց այնպես, որ ամեն ինչ եղավ Հայաստանում: Մենք հանդիպեցինք և աշխատեցինք Գյումրիում և Երևանում, մարդիկ Թուրքիայից եկան և մենք միասին պատրաստեցինք այս ամսագիրը:

Այս ծրագրում կարևոր էր նաև միջազգային փորձի փոխանակումը: Այցելություններ եղան Գերմանիա, տարբեր քաղաքներ, միտքն այն էր, որ ծանոթանաինք գերմանական փորձին հիշողությունների ոլորտում, ինչպես աշխատել պատմության հետ: Եվ մենք մտածեցինք, որ կարող ենք գերմանական հաջողված փորձը կիրառել Հայաստանի և Թուրքիայի դեպքում: Օրինակ. մենք 3 օր եղանք հրեաների թանգարանում Բեռլինում, մենք ծանոթացանք այդ թանգարանի կոնցեպցիային, ինչպես է աշխատում, ինչպես կարելի է նման թանգարան բացել Թուրքիայում: Սա շատ հետաքրքիր է, և այդ փորձը արդեն կիրառում ենք: Թուրքիայում ծրագիր ունենք «Հրանտ Դինքի հիշողությունների վայր» անվամբ թանգարան հիմնելու, «Ակոս» թերթի հին գրասենյակում: Մենք սա անում ենք մեր գործընկերների՝ «Հրանտ Դինք» հիմնադրամի հետ միասին: Այդ ծրագիրը ևս Գերմանիայի Արտաքին գործերի նախարարությունն է ֆինանսավորում:

– Ծրագրի հիմանական նպատակն որն է և երբ է այն սկսվել:

Սա դժվար հարց է, որովհետև երբ նախագծի սկիզբը համընկավ ցուրիխյան արձանագրությունների (Հայաստանի և Թուրքիայի միջև երկկողմ հարաբերությունների զարգացման մասին) հետ, երբ սկսվել էր երկոխսությունը, հաշտեցման գործընթացը պետությունների մակարդակով: Այդ ժամանակ Գերմանիան դեռ պաշտոնապես չէր ընդունել Հայոց ցեղասպանությունը: Եվ դա տաբու թեմա էր Գերմանիայում, իհարկե մարդիկ գիտեին, որ դա ցեղասպանություն էր, բայց բացեիբաց մարդիկ խուսափում էին ասել, քանի որ կային հարաբերություններ Թուրքիայի հետ, Իսրայելի հետ և այլն: Իրավիճակը դժվարին էր, դրա համար նույնիսկ մեր նախարարությունը, որ ֆինանսավորում էր այս ծրագիրը, ասաց՝ ավելի լավ է բաց չխոսենք ցեղասպանության մասին: Այսպես էլ մենք սկսեցինք, և 9 տարի անց ամեն ինչ փոխվեց, որովհետև մարդիկ Գերմանիայից, անձամբ ես և մնացածները ավելի շատ սկսեցինք կարդալ, լսել, տեղեկանալ ցեղասպանության մասին: Ի վերջո սա դարձավ ցեղասպանության ընդունման ուղղությամբ քայլ առաջ, մարդիկ հասկացան, որ սա առաջին քայլն է, որ պետք է աներ Գերմանիան: Մեկ տարի առաջ իմացանք, որ գերմանական Բունդեսթագը ընդունեց Հայոց ցեղասպանությունը, սա շատ մեծ քայլ էր Գերմանիայի կողմից: Այսօր արդեն մենք վստահ ենք, որ մարդկանց միջև երկխոսության ծրագրերը պետք է շարունակվեն, որովհետև կարևոր է ապագայի համար, սա վերջը չէ, իհարկե պաշտոնական մակարդակում այսօր շատ դժվար է:

– Սա բարդ ծրագիր էր, թե Հայաստանի և թե Թուրքիայի համար, որտեղ էին ավելի շատ բարդությունները:

Ես մտածում եմ, որ ծրագրի տարբեր մասեր այսօր անհնար է իրականացնել, 5 տարի առաջ, երբ մտածում էինք հնարավոր էր, հիմա՝ ոչ: Մեր թիմը, որ քննարկում էր աշխատանքի արդյունքները, կային մարդիկ, որ գալիս ասում էին՝ «վերջ, էլ չեմ կարող», «ես ատում եմ հայերին», «օհ, Թուրքիան իսկական մղձավանջ է, ես հիմա եմ հայերին հասկանում», և անընդհատ այս պրոցեսում մարդիկ տեղերով փոխվում էին, ինչը շատ հետաքրքիր էր:

Հետաքրքիրն այն է, որ իշխանությունների կողմից ոչ դրական, ոչ բացասական մոտեցում չկար, կարելի է ասել, որ նրանք մեզ պարզապես չէին խանգարում, և դա հասկանալի էր:

Ես միայն կարող եմ ասել, որ մարդիկ փոխվել են: Մարդիկ, ովքեր ծրագիր եկան և ասացին, նախագծի մաս կկազմեն, բայց իրենք չեն ընդունում ցեղասպանությունը ոչ մի դեպքում, սակայն ծրագրի մեջտեղում, արդեն մարդիկ չգիտեին նույն հարցի պատասխանը, վստահ չէին: Նրանք ասում էին, որ իրենց պատկերացումներն այլ են, իհարկե եղան մարդիկ, որ ինչպիսի հայացքներով եկան, այդպես էլ գնացին: Հայկական կողմի համար շատ կարևոր էր իմանալ թուրք ժողովրդի տեսակետը, որ մարդիկ տարբեր կարծիքի են, մի թուրքը մի բան է մտածում, իսկ հարևանը՝ հակառակը: Այս բազմազանությունը իրականում կա, իհարկե սա ավելի շատ առկա է մեծ քաղաքներում:

Անկախ նրանից հիմա քաղաքական ինչ իրավիճակ է, ես հույս ունեմ, վստահ եմ, որ 15 տարի անց կարող է մի բան փոխվի: Սակայն հիմա իրավիճակը բարդ է: Ես շատ եմ հանդիպել Հայաստանի ու Թուրքիայի երիտասարդության հետ, ովքեր պոզիտիվ են մտածում: Ես հույս ունեմ, որ դրական տեղաշարժ կլինի:

Աղունիկ Այվազյան