2020 թվականին Լեռնային Ղարաբաղում շուրջ 44-օր տևած լայնածավալ պատերազմից հետո շփման գծի երկայնքով պարբերական սրացումները, փոխհրաձգությունները և զոհերը հիշեցնում են չավարտված պատերազմի մասին։ Ադրբեջանը «քամում է առավելագույնը», Հայաստանը դիմակայում է ճնշմանը, իսկ Ռուսաստանը «շախմատ է խաղում» Հայաստանով ու Ադրբեջանով։
«Մարմրող պատերազմի» գիծը
2020 թվականի նոյեմբերի 9-ի լույս 10-ի գիշերը Լեռնային Ղարաբաղում հրադադարի և բոլոր ռազմական գործողությունների մասին ստորագրված եռակողմ հայտարարությունից հետո սկսվեցին քաղաքական գործընթացներ՝ Հայաստանի, Ադրբեջանի և Ռուսաստանի միջև։
Հետպատերազմյան գործընթացի ժամանակագրությունը սկսվում է ոչ թե Լեռնային Ղարաբաղի կարգավիճակից, այլ Հայաստանի սահմանին ռազմական գործողություններից։ Այսպես օրինակ՝ 2021 թվականի մայիսի 12-13-ը Հայաստանը հայտարարեց, որ ադրբեջանական զինուժը փորձել է առաջխաղացում ցուցաբերել պետական սահմանին՝ Վարդենիսի (Գեղարքունիքի մարզ) և Սիսիանի (Սյունիքի մարզ) շրջաններում։
Քաղաքագետ, Կովկասի ինստիտուտի տնօրեն Ալեքսանդր Իսկանդարյանը պարզաբանում է, թե շփման գծում կոնկրետ որտեղ են եղել բախումներ.
«Նրանք գտնվում են Հայաստանի և Ադրբեջանի սահմանին, հիմնականում Սյունիքն է, Գեղարքունիքը, Տավուշը: Նրանք (ադրբեջանական բանակը) նաև գտնվում են Նախիջևանի կողմում, բայց նման լարվածություն չկա, հիմնականում էքսցեսներ լինում են Սյունիքում և Գեղարքունիքում։ Այսինքն՝ սա այսպես կոչված նոր սահմանն է, այն սահմանը, որն առաջացավ Ղարաբաղյան պատերազմից հետո, այնտեղ զորքեր են լինում, ժամանակ առ ժամանակ փոխհրաձգություններ են լինում, ժամանակ առ ժամանակ մտնում են հայկական տարածք, ժամանակ առ ժամանակ մարդիկ են սպանվում և այլն»,- պարզաբանում է Ալեքսանդր Իսկանդարյանը։
Իր հերթին, Ադրբեջանը հայտարարել է, որ ըստ ավելի վաղ նոյեմբերի 10-ին ստորագրված եռակողմ համաձայնագրի՝ Հայաստանի հետ սահմանին ընթանում է Ադրբեջանի սահմանապահ ուժերի տեղակայման գործընթացը։
Ադրբեջանցի լրագրող և քաղաքական մեկնաբան Շահին Ռզաևի կարծիքով՝ խնդիրները բխում են Հայաստանի և Ադրբեջանի միջև չսահմանազատված և սահմանագծված սահմաններից։
«Քանի դեռ սահմանը հստակ սահմանազատված չէ, ադրբեջանական կողմը պնդում է, որ դրանք վիճելի բարձունքներ են: Եկեք հանձնաժողով ստեղծենք, և մենք այդ ժամանակ հաստատ կիմանանք: Դա պետք է անեն կառավարության հատուկ ներկայացուցիչները՝ ռուս կամ օտարերկրյա միջնորդների միջնորդությամբ, որպեսզի տեղում ստեղծել սահմանազատման հանձնաժողով, և դա որոշել տեղում: Ամենայն հավանականությամբ, այո, ես համաձայն եմ որոշ հայ գործընկերների հետ, որ ինչ-որ պահի Հայկական Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետության նախկին տարածքի որոշ հատվածներ այժմ վերահսկվում են ադրբեջանական զորքերի կողմից: Բայց հնարավոր է և հակառակը»,- ասում է Շահին Ռզաևը:
Ռուսաստանցի փորձագետ, Եվրասիական վերլուծական ակումբի ղեկավար Նիկիտա Մենդկովիչը կարծում է, որ Ղարաբաղում Ռուսաստանի կարգավիճակի հետ կապված երկու բոլորովին տարբեր թեմաները կարևոր է տարանջատել։ Դա վերաբերում է միայն Ղարաբաղին ու գյուղերին։ Այսինքն՝ խաղաղապահ գործառույթները վերաբերում են միայն այն ամենին, ինչ տեղի է ունենում Ղարաբաղում։ Սահմանին իրավիճակը լրիվ այլ համաձայնագրերի տակ է ընկնում։
«Դեռևս Ղարաբաղյան գործընթացից առաջ Ռուսաստանը հորդորում էր և՛ Հայաստանին, և՛ Ադրբեջանին համաձայնագիր ստորագրել սահմանի սահմանագծման վերաբերյալ, այդ թվում՝ հենց այն տարածքում, որտեղ սկսվել էին ռազմական գործողությունները։ Այստեղ հիշեցնեմ, որ ԽՍՀՄ-ի փլուզումից հետո մենք ունենք բազմաթիվ վիճելի գոտիներ։ Ցավոք, չկան հետխորհրդային նորմատիվ փաստաթղթեր, որոնք վերջնականապես կկարգավորեին այս հարցը։ (…) Ինչ վերաբերում է Ռուսաստանին ռազմական օգնությանը, ապա եթե իսկապես լայնամասշտաբ զինված հակամարտություն տեղի ունենա, օգնությունը կցուցաբերվի, բայց այս դեպքում խոսքը սահմանային հատվածում տիրող իրավիճակի մասին է, որի կարգավիճակը կողմերը չեն կարգավորել հետխորհրդային ժամանակներից ի վեր։ Այստեղ մեզ անհրաժեշտ է ոչ այնքան ռազմատեխնիկական աջակցություն, որքան արբիտրաժ»,- ասում է Նիկիտա Մենդկովիչը։
«Զանգեզուրի միջանցք».
«Զանգեզուրի միջանցք» անվանումը հաճախ է օգտագործվում Լեռնային Ղարաբաղի պատերազմից հետո։ Ապրիլի 20-ին Ադրբեջանի նախագահը հայտարարեց Զանգեզուրի միջանցքի ստեղծման մասին՝ անկախ Երեւանի ցանկությունից։ Քանի որ այդ միջանցքը համապատասխանում է Ադրբեջանի «ազգային, պատմական և ապագայի» շահերին։ Պաշտոնական Երեւանը հայտարարեց, որ Ադրբեջանի նախագահ Իլհամ Ալիեւի խոսքերը Զանգեզուրի միջանցքի ստեղծման մասին նպատակ ունեն խաթարել տարածաշրջանային հաղորդակցությունների ապաշրջափակման մասին պայմանավորվածությունները։
Քաղաքագետ Ալեքսանդր Իսկանդարյանն ասում է, որ Հայաստանում և Ադրբեջանում տարբեր տերմինաբանություններ են գործածվում, սակայն տարբեր են նաև մոտեցումներն այս հարցի շուրջ։
«Նկատի են ունենում երկաթուղային կամ ավտոմոբիլային, տարբեր կերպ են ասում, որը Հայաստանի հարավով անցնելու է Մեղրի քաղաքի մոտակայքով, այնտեղ ընդամենը մոտ 40 կմ է, որը կապելու է Ադրբեջանի հիմնական տարածքը ոչ թե Նախիջեւանի Ինքնավար Տարածքի հետ, այլ դրա միջոցով Թուրքիայի հետ: Ադրբեջանցիներն ուզում են, որ այս ճանապարհի անվտանգությունը հայերը չապահովեն: Սկզբում նույնիսկ խոսակցություններ կային Թուրքիայի մասնակցության մասին, իսկ հիմա հիմնականում այն մասին են խոսում, որ այս ճանապարհի անվտանգությունը ռուսներն են ապահովելու, զինված մարդիկ։ Այսինքն՝ ճանապարհն ամբողջությամբ չի լինելու հայկական կողմի վերահսկողության տակ: Սա այն է, ինչ պահանջում են, քանի որ պատերազմում հաղթել են նրանք։ Հայաստանն այսօր դիմադրության քիչ ռեսուրսներ ունի»,- ասում է նա։
Ի տարբերություն Հայաստանի, Ադրբեջանում իր համար «անվերահսկելի» ճանապարհի նկատմամբ այլ մոտեցում կա։
«Ադրբեջանը չի պնդում, որ դա պետք է լինի Ադրբեջանի վերահսկողության տակ: Դա պետք է լինի արտատարածքային միջանցք, որտեղ, ենթադրենք, գնացքը դուրս եկավ Ադրբեջանից և կնիքվեց, և այն գնաց Նախիջևան՝ չանցնելով հայկական մաքսակետով և չանցնելով սահմանապահ ծառայությունը, բայց հայկական կողմը ռուսականի հետ միասին ապահովում է անվտանգությունը: Հենց նույն կերպ է Լաչինի միջանցքում: Լաչինի միջանցքը Հայաստանի վերահսկողության տակ չէ»,- ասում է ադրբեջանցի լրագրող, քաղաքական մեկնաբան Շահին Ռզաևը։
Ճնշումն Ադրբեջանի կողմից
Ադրբեջանն ազատ է արձակել 15 հայ ռազմագերիների այն բանից հետո, երբ Հայաստանը քարտեզներ տրամադրեց Աղդամի շրջանում 97 հազար հակահրետանային և հակահետևակային ականների տեղակայման վերաբերյալ:
Ադրբեջանի ՊՆ-ը հայտնեց ՀՀ տարածքից Նախիջևանի ուղղությամբ իր զինված ուժերի դիրքերի գնդակոծման մասին։ Ավելի վաղ՝ հուլիսի 30-ին, իրենց դիրքերի գնդակոծության մասին պատմել էին ՀՀ ԶՈՒ ներկայացուցիչները…
Նոյեմբերի 16-ին Ադրբեջանի և Հայաստանի միջև մարտերը սկսվեցին ՀՀ Սյունիքի մարզի և Ադրբեջանի Քելբաջարի շրջանների սահմանին։ Ադրբեջանի պաշտպանության նախարարությունը հայտնեց, որ հայ զինվորականները հարձակվել են ադրբեջանական դիրքերի վրա։ Երևանում մատնանշեցին, որ Ադրբեջանը սկսել է «հերթական սադրանքը» երկրի արևելյան սահմանի ուղղությամբ…
Քաղաքագետ, Կովկասի ինստիտուտի տնօրեն Ալեքսանդր Իսկանդարյանը կարծում է, որ պատերազմի արդյունքում Հայաստանում ճգնաժամ սկսվեց, որից փորձում է օգտվել Ադրբեջանը։
«Ադրբեջանը փորձում է, այսպես ասած, օգտվել ռազմական հաղթանակի բոլոր արդյունքներից, և դա տեղի է ունենում Հայաստանի վրա տարբեր տեսակի ճնշումների տեսքով: Ճնշումը դիսկուսիվ է, այսինքն՝ Ադրբեջանի ղեկավարության անվերջ հայտարարությունները, այդ թվում՝ նախագահի, որ Ղարաբաղի հարցը լուծված է և այլն: Դիվանագիտական ճնշումը, որն արվում է անուղղակիորեն, քանի որ մենք չունենք դիվանագիտական հարաբերություններ, այլ երրորդ երկրների միջոցով՝ հիմնականում Ռուսաստանի, և ճնշումը, որը կոչվում է on the ground, ուղղակիորեն գետնի վրա է, այսինքն՝ մշտական ակցիաներ, որոնք տեղի են ունենում սահմանին»,- ասում է նա։
Այն կարծիքի հետ, որ Ադրբեջանը «քամում է մաքսիմալը» այս իրավիճակից, համաձայն են նաեւ Ադրբեջանում։
«Կարծում եմ, որ դրանում ճշմարտության մեծ չափաբաժին կա, քանի դեռ չի ստորագրվել խաղաղության պայմանագիրը: Ես կարծում եմ, որ իրականում Ադրբեջանը կարող է օգտագործել անցյալ տարվա պատերազմում ձեռք բերած առավելությունը Հայաստանից ավելի շատ զիջումներ ստանալու համար: Կկրկնվեմ, Զանգեզուրի արտատարածքային միջանցքը, և որ նախկին Լեռնային Ղարաբաղի Ինքնավար Մարզի տարածքում ծառայող հայ ժամկետային զինծառայողները հեռանցել են այնտեղից, որպեսզի այնտեղ մնան տեղական հայկական ոստիկանական կազմավորումները: Ադրբեջանը պնդում է, որ դա նշված է համաձայնագրի տեքստի 4-րդ կետում: Ամեն ինչ շատ երկիմաստ է գրված, յուրաքանչյուր երկիր ամեն ինչ յուրովի է մեկնաբանում»,- բացատրում է Շահին Ռզաևը։
Սահմանագծում և սահմանազատում
2021 թվականի նոյեմբերի 26-ին Սոչիում սկսվեցին Ռուսաստանի նախագահ Վլադիմիր Պուտինի, Ադրբեջանի նախագահ Իլհամ Ալիևի և Հայաստանի վարչապետ Նիկոլ Փաշինյանի եռակողմ բանակցությունները։ Քննարկվող հիմնական թեմաներից մեկը սահմանի սահմանազատման և սահմանագծման հանձնաժողովների ստեղծումն էր…
Ռուսաստանը ցանկանում է վերափոխել այս հակամարտությունը, որպեսզի ինչ-որ հանձնաժողով ստեղծվի և սկսեն աշխատել սահմանազատման գործընթացի վրա։ Այն, ինչ հիմա կատարվում է, անվանել սահմանազատում, սահմանագծում, չափազանց անգրագետ է։ Սահմանազատումը շատ բարդ գործընթաց է: Հարավային Կովկասում ոչ մի դելիմիտացված սահման չկա, բացառությամբ նախկին ԽՍՀՄ-ի սահմանների, ասում է հայաստանցի քաղաքագետ Ալեքսանդր Իսկանդարյանը։
Այնուամենայնիվ, սահմանազատումը բարդանում է նրանով, որ չկան կոնկրետ քարտեզներ, որոնցով կկարողանային ուղղորդվել կողմերը:
«Այս սահմանազատումն անցկացնել մեկ ամսում հնարավոր չէ և անլուրջ է, բայց գործընթացը սկսել, փորձել սկսել, որպեսզի վեճերը տեղափոխվեն բանակցային սեղանի շուրջ, մասնագետների մասնակցությամբ, օգնությամբ, քարտեզները ձեռքներին, այլ ոչ թե սահմանին կրակելով՝ սա Ռուսաստանի մտահղացումն է: Ինչ քարտեզներով, լավ հարց է: Այդպիսի քարտեզներ գոյություն չունեն: Դրա համար սա երկար գործընթաց է: Բանն այն է, որ այս վարչական սահմանները չափազանց անհստակ էին: Սովորական քարտեզների վրա շատ օբյեկտներ կան, այնտեղ պարզապես սարեր, գետեր չեն եղել: Խորհրդային տարիներին դրանք հատուկ չէին տեղադրվում:
Երկրորդ, սա բազմիցս փոխվել է Խորհրդային Միության գոյության ընթացքում։ Ո՞ր ժամանակահատվածը պետք է հիմք ընդունել: (…) Այս ամեն ինչով պետք է զբաղվել՝ ամեն մետրի, ամեն կիլոմետրի, ամեն երկնաքերի, գետակի, բլրակի…»,- ասում է Ալեքսանդր Իսկանդարյանը։
Ադրբեջանը կարծում է, որ սահմանազատումն ու սահմանագծումը պետք է իրականացվի կամ անցած դարի 20-րդ, կամ 70-ական թվականների քարտեզներով։
«Առայժմ ստույգ սահման չկա: Ես չգիտեմ, թե 20-րդ կամ 70-ական թվականների քարտեզներով ոնց են որոշելու, կամ՝ ինչո՞ւ 20-րդ կամ 70-ական թվականների: Բայց ահա, համաձայնել են աշխատել այդ ուղղությամբ, սա շատ անորոշ ձևակերպում է, որը եղել է Սոչիում»,- ասում է Շահին Ռզաևը։
Ըստ ՌԴ-ից փորձագետ Նիկիտա Մենդկովիչի՝ դա տարածքների բաժանման վերաբերյալ թե՛ քաղաքացիական, թե՛ միջազգային իրավունքի ստանդարտ խնդիր է, և այս հարցը կարող է լուծվել կողմերի լիազոր ներկայացուցիչների մասնակցությամբ՝ արբիտրների մասնակցությամբ, տվյալ դեպքում՝ Ռուսաստանի:
«Յուրաքանչյուր կողմ առաջարկում է իր օգտագործման տարբերակները, վիճելի տարածքները և պայմանավորվում է իրենց ճակատագրի շուրջ՝ ելնելով սեփական ժողովուրդների լավագույն շահերից։ Ընդգծում եմ, որ ես կարծում եմ, որ նման երկխոսությունը միանգամայն հնարավոր է, քանի որ երբ Ղարաբաղում ռազմական գործողություններ էին թե՛ հայ, թե՛ ադրբեջանցի ժողովուրդների փաստացի մասնակցությամբ, երկու երկրների ղեկավարները կարողացել են բազմիցս հանդիպել Մոսկվայում, համենայն դեպս, նստել նույն սեղանի շուրջ և երկխոսություն վարել: Կարծում եմ, որ իրավիճակն այստեղ որոշակի կարգով ավելի քիչ սուր է, և բանակցությունների հնարավորությունները դեռևս սպառված չեն։ Կարծում եմ, որ Երևանը պետք է ավելի ակտիվ լինի այս հարցում։Սա միանգամայն ակնհայտ տրամաբանություն է, պնդելով, որ հարցը կարգավորվի մոսկովյան ձևաչափով` Ռուսաստանի արբիտրի մասնակցությամբ, Երևանն ունի որոշակի մարտավարական առավելություն, քանի որ Մոսկվան իսկապես նրա դաշնակիցն է ՀԱՊԿ-ում»,- ասում է Եվրասիական վերլուծական ակումբի ղեկավար Նիկիտա Մենդկովիչը:
Ռուսաստանի քաղաքականությունը՝ Հայաստան, թե՞ Ադրբեջան.
2021 թվականի նոյեմբերի 17-ին Հայաստանն ու Ադրբեջանը դադարեցրել են ռազմական գործողությունները ՌԴ պաշտպանության նախարար Սերգեյ Շոյգուի և պաշտպանության գերատեսչությունների ղեկավարներ Սուրեն Պապիկյանի ու Զաքիր Հասանովի բանակցություններից հետո…
Ըստ Ալեքսանդր Իսկանդարյանի՝ Հայաստանն ու Ռուսաստանը ՀԱՊԿ-ին միանալու պայմանավորվածություն ունեն, Ղարաբաղյան երկրորդ պատերազմից հետո կա նաև եռակողմ հայտարարությունը, ըստ որի՝ Ղարաբաղի անվտանգությունն ապահովում են ռուս խաղաղապահները։
«Իսկ սա Ղարաբաղը չէ, սա Հայաստանի Հանրապետությունն է, Ռուսաստանի շահերը Հայաստանում որոշ առումներով համընկնում են, որոշ առումներով՝ ոչ։ Իհարկե, Ռուսաստանին պետք է, որ այս սահմանը լինի քիչ թե շատ հանգիստ, քիչ թե շատ ռիսկերից զերծ, որ ամեն անգամ, երբ նախիրը քշեն, անձամբ չզբաղվել դրանով, գլխացավանք է։ Իհարկե, Ռուսաստանը չի ուզում այս ամենով զբաղվել։ Հայաստանի հետ շահերը այս հարցում համընկնում են։ Բայց ռուսներին չի հետաքրքրում, թե այս սահմանը որտեղ է լինելու։ Ո՞վ է կառավարելու Սև լիճը, կամ ինչ-որ Շուռնուխ (գյուղ Սյունիքի մարզում), Շուռնուխի ճանապարհը կամ որևէ այլ ճանապարհ, կամ ինչ-որ քառակուսի կիլոմետր: Ռուսների համար միեւնույն է, թե ո՞վ է պաշտպանում նույն «Սև լիճը»՝ ղարաբաղցիները, թե ՀՀ-ը, թե՞ Ադրբեջանը, ի՞նչ տարբերություն… Գլխավորը, որ ինչ-որ տեղ անցնի այս սահմանը, իսկ հայերը նման առաջնահերթություններ չունեն: Հայաստանի դեպքում, սա չափազանց կարևոր է, ունի տնտեսական նշանակություն՝ անվտանգության տեսակետից և այլն։ Խնդիրներ են ծագում, քանի որ Ռուսաստանը պատրաստ չէ ամեն մի մետրի համար զրահաբեռնվել», – ասում է քաղաքագետ, Կովկասի ինստիտուտի տնօրեն Ալեքսանդր Իսկանդարյանը։
Տարածաշրջանային «արբիտրը»՝ Ռուսաստանն է, և ըստ Շահին Ռզաևի, այժմ Ադրբեջանի հետ սիրախաղի շրջանն է։
«Ռուսաստանը հիմա փորձում է լինել տարածաշրջանի հիմնական խաղացողը, նա արդեն գնել է Հայաստանը, բոլոր գազատարները Ռուսաստանինն են, տրանսպորտային հանգույցները Ռուսաստանինն են, տրանսպորտային ընկերությունները, Հայաստանում ռուսական ազդեցությունը շատ մեծ է, իսկ Ադրբեջանում նրանք պետք է ամրանան։ Ադրբեջանում ռուսական զորքեր չկան, վերջին ռադիոկայանն էր Գաբալայում, նրան խնդրել էին հեռանալ։ Հիմա հենց այս խաղաղապահ ուժերի միջոցով է Ռուսաստանը ցանկանում ոտքը ամրացնել Ադրբեջանում։ Փորձելով Ադրբեջանին ներքաշել այս պուտինյան նախագծերում՝ Եվրասիական տնտեսական համայնքի կամ Մաքսային միության մեջ, իսկ ապագայում նրանք կարող են երազել անդամակցել ՀԱՊԿ-ին, թեև Թուրքիայի պատճառով դա անհնար կլինի։ Բայց նրանք փորձում են Ադրբեջանին ներքաշել իրենց լիարժեք, մեծ ազդեցության ոլորտ»,- ասում է Ադրբեջանում լրագրող, քաղաքական մեկնաբան Շահին Ռզաևը։
Ռուսաստանն ամբողջությամբ հենվում է ԼՂ հարցում երկու կամ երեք կողմերի համաձայնագրերի վրա: Բայց նա հանդես է գալիս որպես խաղաղարար, վստահ է Նիկիտա Մենդկովիչը։ Այս պահին Ռուսաստանը պատասխանատու է տարածաշրջանում իրավիճակի կայունացման և հաղորդակցությունների պաշտպանության համար։
«Մինչ այժմ Ռուսաստանը առավելագույն աջակցություն է ցուցաբերում Հայաստանին ճանաչված սահմաններում իր ամբողջականության հարցում, կրկնում եմ՝ սահմանի վիճելի հատվածներում վերջին հակամարտությունները դադարեցվեցին հենց այդ ժամանակ ՌԴ ՊՆ միջամտությամբ, ուղղակի այնտեղ այդ ահին չեն ուղարկվել ոչ ռմբակոծիչ ավիացիա, ոչ դեսանտային զորքեր, հարցը սահմանափակվել է ՊՆ-ի հայտարարությամբ և երկու երկրների ղեկավարությանը ուղիղ հեռախոսազանգերով։ Բայց Բաքվի դիրքորոշումը հասկանալի է, Բաքուն իսկապես հույս ունի, որ Հայաստանն իսկապես կձգտի դեպի արևմուտք, վերջնականապես կխաթարի իր հարաբերությունները Ռուսաստանի հետ և այդպիսով իսկապես կկորցնի աջակցությունը ոչ թե Հայաստանի ամենաարմատական ազգայնականների երևակայությունների մեջ, այլ իրականում։ Բաքուն, բնականաբար, ձգտում է իրադարձությունների նման զարգացմանը, ինչը, կհամաձայնեք, որ տրամաբանական է»,- ասում է նա։
Քանի դեռ Ադրբեջանը չի հասել իր նպատակներին, իսկ Հայաստանը հազիվ է դիմադրում, Ռուսաստանը թագավորներին տեղերով փոխում է, իր շախմատի տախտակի վրա, չափազանց լավատես է տարածաշրջանում հանգստություն և խաղաղություն ակնկալելը:
Հակամարտության նախապատմությունը. Էթնոքաղաքական հակամարտություն Անդրկովկասում ադրբեջանցիների և հայերի միջև Լեռնային Ղարաբաղի շուրջ: Ազգամիջյան հակամարտությունը «պերեստրոյկայի» տարիներին՝ Հայաստանում և Ադրբեջանում ազգային շարժումների կտրուկ աճի ֆոնին, սրվեց 2020 թվականին, սակայն ժամանակ առ ժամանակ շփման գծում սրացում է նկատվում, որը խլում է բազմաթիվ կյանքեր:
Քրիստինե Մարաբյան