Գրեթե կես տարի վրաններ են բացվում արեւմտյան Վրաստանում՝ Ռիոնի գետի մերձակայքում: Անկախության հռչակումից հետո երկրի պատմության մեջ ամենամեծ էներգետիկ նախագծի՝ «Նամախվանի» հիդրոէլեկտրակայանի կառուցմանը դեմ գնացողները այստեղ շուրջօրյա հերթապահում են:
Տեղի բնակիչները և բնապահպանները վախենում են, որ դա սպառնում է բնությանը և կարող է վնասել Տվիշի տեղական բացառիկ գինու արտադրությանը, իսկ իշխանությունները պնդում են, որ հիդրոէլեկտրակայանը կօգնի ապահովել Վրաստանի էներգետիկ անվտանգությունը:
«Ես սարսռում եմ նույնիսկ այն մտքից, որ այն հողը, որտեղ թաղված են ինձ համար հարազատ մարդիկ՝ մայրս և եղբայրս, լինելու են ինչ-որ ընկերության սեփականություն», – ասում է Ռիոնիի կիրճի Վանիսճալա գյուղի 50-ամյա բնակիչ Մակա Սուլաձեն:
Նա Նամախվանի գյուղում պատսպարվում է վրանում հորդառատ անձրևից: Այստեղ «Ռիոնիի կիրճի փրկության համար» շարժման տեղի բնակիչները և ակտիվիստները շուրջօրյա հսկողություն են իրականացնում՝ բողոքելով Ռիոնի գետի վրա Նամախվանի հիդրոէլեկտրակայանի կառուցման դեմ: Սկզբում ընդամենը մի քանի մարդ կար, իսկ այժմ տասնյակ մարդիկ միանում են նրան, իսկ ցույցերին՝ հազարավոր մարդիկ:
Մական ասում է, որ իր ամբողջ կյանքը վախեցել է հիդրոէլեկտրակայանի կառուցումից և բնակիչների վերաբնակեցումից. «Դա քննարկվում էր դեռ կոմունիստների ժամանակներից: Իմ կարծիքով, առաջին բանը, որ ես լսել եմ իմ ծնունդից հետո, այն է, որ ես այստեղ եմ ծնվել, բայց պարզ չէ, թե որտեղ եմ ես մեծանալու, եթե կառուցվի Նամախվանի ՀԷԿ-ը»: Այժմ, ըստ նրա, գյուղի գտնվող ավելի քան 270 ընտանիքներ, այդ թվում՝ Մակայի համագյուղացիները, համաձայնել են փոխհատուցում ստանալ, նրանցից ոմանք էլ` լքել իրենց տները, սակայն Մական հրաժարվում է լքել իր հայրենի գյուղը: Նամախվանի հիդրոէլեկտրակայանի կառուցմանը դեմ գնացողների նման, Մական էլ է համոզված, որ կասկադի կառուցումը նշանակում է ոչ միայն մի քանի գյուղերի անհետացում, այլև դա սպառնալիք է ամբողջ կիրճի համար՝ նրա բնակչության և բնության համար, որը նա անվանում է իր դասագիրքը:
Էներգետիկ հսկա «Նամախվանի» ՀԷԿ-ի նախագիծը ներառում է երկու հիդրոէլեկտրակայանների կառուցում` Ներքին և Վերին Նամախվանի: Ռիոնիի կիրճի Ցագերիի և Ծկղալտուբոյի մունիցիպալիտետներում պետք է հայտնվեն ամբարտակներ և ջրամբարներ: «Նամախվանի» ՀԷԿ-ը պիտի կառուցի և շահագործի «Enka Renewables» ընկերությունը, որի 90%-ը պատկանում է թուրքական «ENKA» խոշոր ընկերությանը, որն այս նախագծի գլխավոր կապալառուն և հիմնական ներդրողն է: Եվս 10%-ը պատկանում է նորվեգական «Clean Energy Group» ընկերությանը:
Կառավարությունից ասում են, որ նախագիծը, բացի 800 միլիոն ԱՄՆ դոլար ուղղակի օտարերկրյա ներդրումներից և տեղական բնակչության համար գրեթե 2000 աշխատատեղից, կապահովի Վրաստանի էներգետիկ անվտանգությունը, իսկ ներկրվող էլեկտրաէներգիայի պահանջարկ երկիրը գնալով էլ ավելի շատ է զգում: Վրաստանի էլեկտրաէներգիայի մեծ մասն արտադրվում է հենց հիդրոէլեկտրակայաններում: Երկրի Էկոնոմիկայի նախարար Նաթիա Թուրնավայի խոսքով՝ Վրաստանն այսօր արդեն 35%-ով կախված է էներգետիկ ռեսուրսների՝ էլեկտրաէներգիայի և գազի ներմուծումից ջերմային էլեկտրակայանների համար: Հաջորդ տասը տարիների ընթացքում Վրաստանի էներգիայի սպառումը մոտավորապես կկրկնապատկվի, և եթե այսօր նա չզարգացնի իր սեփական էներգետիկ ռեսուրսները, ապա ստիպված կլինի ներմուծել իր էլեկտրաէներգիայի առնվազն կեսը:
Ըստ «Enka Renewables»-ի, «Նամախվանի» ՀԷԿ-ի տարեկան արտադրությունը կկազմի 1500 ԳՎտ/ժ, այսինքն` այն կծածկի Վրաստանի ներկայիս էներգիայի տարեկան սպառման 12%-ը: «ENKA Renewables»-ի գլխավոր տնօրեն Զեքի Քոջաօղլուն վստահ է, որ նախագիծը կյանքի կկոչվի՝ չնայած ընթացիկ բողոքներին: «Նրանք բողոքելու ժողովրդավարական իրավունք ունեն, բայց միևնույն ժամանակ պետք է հարգեն մեր իրավունքները», – ասել է Քոջաօղլուն BBC-ին:
«Կարծում եմ, որ եթե երկու կողմերն էլ հարգեն միմյանց իրավունքներն ու սահմանները, լուրջ խնդիրներ չեն առաջանա»: Վտանգավոր ամբարտա՞կ «Ամենաառաջնայինն ու ամենակարևորն անվտանգությանը վտանք սպառնալն է: Պատվարը կկառուցվի քաղաքի և բազմաթիվ բնակավայրերի վրա, – վստահ է «Հանուն Ռիոնիի փրկության» շարժման 28-ամյա հիմնադիր Վառլամ Գոլեթիանին: Ռիոնի կիրճի հիմնական մասը կհեղեղվի: Բացի այդ, կան շատ սողանքավտանգ գյուղեր, եւ այդ գյուղերի բնակիչները պոտենցիալ էկոմիգրանտներ են»: Ռիոնի գետի հովիտը, որտեղ պետք է հայտնվի Նամախվանի հիդրոէլեկտրակայանը: Որոշ բնապահպաններ կիսում են այս մտավախությունները: Ընկերության կողմից ներկայացված ուսումնասիրությունները կոչվում են անորակ և մակերեսային:
Երկրի ուսումնասիրման ինստիտուտը և Իլիայի պետական համալսարանի սեյսմիկ մոնիտորինգի ազգային կենտրոնը մեկ տարի առաջ դիմել էին Վրաստանի այն ժամանակվա վարչապետին՝ նախազգուշացնելով տարածաշրջանում սեյսմիկ ռիսկերի մասին, ինչը, ըստ նրանց, ամբարտակի նախագիծը չի նախատեսում: Ինստիտուտի աշխատակիցները նույնիսկ պատրաստել էին սցենարի համակարգչային մոդելը, որի դեպքում Ներքին Նամախվանիի ամբարտակի երկու երրորդը կարող էր վնասվել: Եթե իրադարձություններն այս կերպ զարգանան, 70 բնակավայրեր կարող են ջրհեղեղվել, և Վրաստանի երրորդ քաղաք Քութաիսիի բնակիչները կունենան ընդամենը 19 րոպե փրկվելու համար 34 մետր առավելագույն բարձրությամբ ալիքից, ասում են գիտնականները:
Ինստիտուտի աշխարհագրության վարչության պետ Լաշա Սուխիշվիլիի խոսքով՝ մոդելը չի կարող համարվել
ճշգրիտ գիտական կանխատեսում, թե ինչ կարող է պատահել, բայց այն պատկերացում է ստեղծում հնարավոր
սպառնալիքների մասշտաբների մասին:
«Սա այն մոդելավորման նկարագրությունն է, որը նրանք պետք է անեին, բայց բարձր որակով` հաշվի առնելով
բոլոր հնարավոր պարամետրերը: Սրա պատասխանն այն էր, որ այս տեսակի ամբարտակները չեն քանդվում», –
ասում է Սուխիշվիլին:
Էլ ավելի մեծ վտանգ, ըստ փորձագետների, դա սողանքներն են: «Ամբարտակն ու պատվարը, անշուշտ, սողանքային գործընթացներ են հարուցելու: Սա նույնիսկ ավելի մեծ վտանգ է [քան երկրաշարժը], քանի որ սա կարող է ավելի արագ տեղի ունենալ», – ասում է Երկրի ուսումնասիրության ինստիտուտի տնօրեն Թեա Գոդոլաձեն:
«Enka Renewables»-ն ասում է, որ նախագիծն իրականացվում է անվտանգության բարձր չափանիշներին և
ICOLD (Խոշոր ամբարտակների միջազգային հանձնաժողով) կանոնակարգերին համապատասխան: Այն նախատեսում է բետոնե գրավիտացիոն ամբարտակի կառուցում, որը համարվում է ամենահուսալին, նշում է
ընկերության ներկայացուցիչ Էլենե Գուբիանուրին:
Կառավարությունը պնդում է նաև, որ «Նամախվանի» ՀԷԿ-ն ամենից մանրակրկիտ ուսումնասիրված նախագծերից
մեկն է: Այնուամենայնիվ, իշխանությունները որոշեցին չսկսել հիմնական օբյեկտների՝ ամբարտակի և ջրամբարի
շինարարությունը, որպեսզի հեղինակավոր փորձագետները, այդ թվում նաև՝ նախագծին ընդդիմացողները,
կարողանան ստուգել հիմնական հետազոտությունները:
Սպառնալիք գինեգործության համա՞ր
«Տվիշին վտանգի տակ է: Չկա Նամախվանիի հիդրոէլեկտրակայանը»- Քութայիսիում կայացած հերթական
բողոքի ցույցի ժամանակ նման պաստառով էր դուրս եկել գինեգործ, Տվիշի գյուղի բնակիչ Միրանդա Չխետիանին:
Նրա գյուղը գտնվում է վրացական կիսաքաղցր Տվիշի սպիտակ գինու միկրո-գոտու կենտրոնում, որը, եթե
նախագիծը կյանքի կոչվի, կհայտնվի երկու ջրամբարի արանքում:
«Վրաստանում սպիտակ խաղողի դիմաց նման բարձր գին այլ տեղում չկա, և այդ ամենը մեր միկրոկլիմայի
շնորհիվ է», – ասում է նա: «Եթե հիդրոէլեկտրակայանը կառուցվի, եւ շրջապատում ամեն ինչ վնասվի, իհարկե, մեր խաղողն այլեւս այդ որակը չի ունենա»:
Ցոլիկոուրի խաղողի որակին սպառնացող վտանգը, որից պատրաստվում է Տվիշի սպիտակ գինին, դարձել է
«Նամախվանի» ՀԷԿ-ի շուրջ քննարկումների ամենացավոտ թեմաներից մեկը: «Միկրո-գոտին, որում տեղակայված են Տվիշին և այլ գյուղեր, դա փոքրիկ, գոգահովտի նման լանդշաֆտ է», – ասում է «Կանաչ այլընտրանք» ՀԿ-ից Դավիթ Ճիպաշվիլին: – Տվյալ գյուղերի բնակիչները վերջին տարիներին
սկսել են վերադառնալ այս գյուղեր, քանի որ խաղողի գինը, էլ չասենք գինու մասին, այստեղ բարձր է: Սա նրանց եկամտի հիմնական աղբյուրն է, ինչի հետ նրանք կապում էին իրենց ծրագրերը»:
Ըստ Չխետիանիի, իր համագյուղացիներից շատերն ունեն խաղողի այգիներ: Նա ինքը խաղողը չի վաճառում և
նախընտրում է ինքնուրույն պատրաստել գինին: Այս ընտանեկան բիզնեսը վերջին տարիներին զարգացել է, և
ավելի է շատացել այն մարդկան թիվը, ովքեր ոչ միայն խաղողը չեն վաճառում, այլև անձամբ են նախընտրում
զբաղվել գինեգործությամբ:
«Ես ունեմ մոտ հինգ հազար մետր խաղողի այգիներ, բայց դրանք նոր են, ուստի տարեկան արտադրվում է մինչև մեկ տոննա գինի: Մենք արդեն սկսել ենք այստեղ զբոսաշրջիկներին ընդունել, իսկ 2019-ին առաջին անգամ այն արտահանել ենք Ամերիկա, ասում է Չխետիանին: – Տվիշիով զբոսաշրջիկները նույնպես հետզհետե ավելի ու ավելի են հետաքրքրվում, պարզապես անցյալ տարի մեզ խանգարեց համավարակը: Ես նախատեսում եմ նաև հյուրատուն բացել, չնայած հիմա արդեն չգիտեմ, թե ինչպես կլինի հետո»:
Նրա խոսքով, Տվիշիում մեծամասնությունը դեմ է ՀԷԿ-ի կառուցմանը և կարծում է, որ դա կհանգեցնի, եթե ոչ
խաղողի այգիների անհետացմանը, ապա խաղողի որակի կորստին հաստատ:
«Բայց եթե նույնիսկ հանգիստ թողնենք բերքի և խաղողի այգիների թեման… Երբ մենք շրջապատված կլինենք
ջրով, դա, հավանաբար, կազդի մեր առողջության վրա: Մենք այստեղ երբեմն կատակում ենք, երբ հյուրերը գալիս են, որ ապագայում նրանք ստիպված կլինեն մեզ մոտ նավով գալ», – ասում է նա:
Ինչպես ընկերությունից, այնպես էլ Վրաստանի կառավարությունից ասում են, որ խաղողի այգիները չեն տուժի,
քանի որ դրանք ջրամբարից բավականաչափ հեռավորության վրա են գտնվում: BBC-ին գրավոր պատասխանում
Շրջակա միջավայրի պաշտպանության և գյուղատնտեսության փոխնախարար Նինո Թանդիլաշվիլին անդրադարձել
է ընկերության հաշվետվություններին` նշելով, որ տարածաշրջանում ջերմաստիճանի և խոնավության վրա
ազդեցությունը կարող է լինել ջրամբարից ոչ ավելի, քան հարյուր մետր շառավղով:
«Դա հաստատելու և նախագծի տարածքում գտնվող տարածքի տեղական կլիման մշտապես վերահսկելու համար՝ կտեղադրվեն օդերևութաբանական կայաններ և ջերմաստիճանի ու խոնավության տվիչների ցանց», – գրում է Թանդիլաշվիլին:
Թանդիլաշվիլին նշում է, որ ֆրանսիական «Terraclima» ընկերությունն աշխատել է միկրոկլիմայի վրա
ազդեցության մասին զեկույցի վրա: Այնուամենայնիվ, «Կանաչ այլընտրանք»-ից Ճիպաշվիլին չի հավատում այս
փաստաթղթին, ինչպես նաև այլ ոլորտներում կատարված ուսումնասիրություններին: Ըստ «Enka
Renewables»-ի կայքում տեղադրված նախագծի ազդեցության մասին զեկույցի` Տվիշիի շրջանի խաղողի
այգիների մեծ մասն ապագա ջրամբարից գտնվում են առնվազն 800 մետր հեռավորության վրա:
Այնուամենայնիվ, այնտեղ գտնվող Ալպանա գյուղում հինգ խաղողի այգիներ կընկնեն 100 մետրանոց գոտում:
Բացի այդ, զեկույցը կանխատեսում է կլիմայի աննշան փոփոխություն Մեքվենա և Դերչի գյուղերի խաղողի
այգիների մոտակայքում, որոնք գտնվում են Տվիշի միկրո-գոտուց դուրս, ապագա ստորին հիդրոէլեկտրակայանի
մերձակայքում:
Հողի հարցը
Ըստ «Enka Renewables»-ի տվյալների, ավելի քան տասը գյուղեր ընկնում են ծրագրի ազդեցության գոտում,
դրանցից երկուսը (Ներքին Նամախվանիի տարածքում) կհեղեղվեն:
Հիդրոէլեկտրակայանի կառուցման համար պետությունն արդեն ընկերությանը փոխանցել է ավելի քան 700 հա
հողատարածք, որից ավելի քան երեք հարյուրը որպես սեփականություն խորհրդանշական գնով ստացել է «Enka
Renewables»-ը` այն առանց այլ նպատակով օգտագործելու իրավունքի: Մնացածը փոխանցվել է 99 տարի
ժամկետով ժամանակավոր օգտագործման: Միևնույն ժամանակ, այն հողերը, որոնք գտնվում էին մասնավոր
սեփականության տակ, ընկերությունը ինքն է գնում տեղի բնակիչներից՝ վճարելով նրանց փոխհատուցում:
Հողերի փոխանցման հարցը շատերի համար դարձել է ամենացավոտներից մեկը: Հիդրոէլեկտրակայանների
կառուցման դեմ ցույցերի ժամանակ հայտարարություններ են արվում օտարերկրյա ներդրողներին վրացական
հողերի վաճառքի մասին:
«Enka Renewable»-ն ասում է, որ տեղի բոլոր բնակիչների հետ, բացառությամբ մեկ ընտանիքի,
փոխհատուցում վճարելու մասին արդեն պայմանավորվածություն է ձեռք բերվել: Ընկերությունն ասում է, որ մեծ
մասն արդեն փոխհատուցումը վերցրել է, իսկ ոմանց հետ մնում է ավարտել ֆորմալ ընթացակարգերը:
Խոսքը Ներքին Նամախվանիի գոտում ավելի քան 270 ընտանիքի մասին է, բայց նրանցից միայն 40-ին են
վերաբնակեցնում: Մնացած բոլոր դեպքերում մենք խոսում ենք հողամասերի, այդ թվում՝ պաշտոնապես չգրանցված հողամասերի փոխհատուցման վճարման մասին:
«Մեր շրջանը դատարկվել է»
Ավելի ու ավելի շատ մարդիկ են միանում Նամախվանի գյուղի վրանային ավանում 24-ժամյա հսկողությանը, բայց
տեղի բնակիչների մեջ կան նաև այնպիսիք, ովքեր վախենում են նախագծի խափանումից:
35-ամյա Սալոմե Լիպարիձեն սկսել է սպառնալիք պարունակող հաղորդագրություններ ստանալ սոցցանցերում
լայվ-տեսանյութեր ձայնագրելուց հետո՝ ի աջակցություն հիդրոէլեկտրակայանի: Ոմանք նրան դավաճան
անվանեցին, մեղադրեցին նախագծում լոբբիստական գործունեության մեջ, իսկ օգտատերերից մեկը նույնիսկ
առաջարկեց ստեղծել հատուկ էջ նրա նման «խայտառակ վրացիների» համար:
Լիպարիձեն ինքը բնակվում է Թբիլիսիում, բայց, նրա խոսքով, ինքը միշտ երազել է վերադառնալ հայրենի հող ու
այնտեղ գտնել արժանապատիվ աշխատանք: Լիպարիձեն չի թաքցնում, որ մոտ մեկ ամիս առաջ մայրը սկսել է
աշխատել Ժոնեթիում գտնվող ընկերության տեղեկատվական ծառայությունում: Նրա խոսքով, սա իր համար
պարզապես ևս մեկ հաստատումն էր այն օգուտների, որոնք այս նախագիծը կբերի կիրճին:
«Մեր շրջանը սկսել է դատարկվել 1990-ականներից: Նախկինում կյանքով լեցուն տներում այժմ ծառեր են
աճում, – պատմում է Լիպարիձեն: – Երբ այս հիդրոէլեկտրակայանը կառուցվի, այստեղ աշխատատեղեր կստեղծվեն, կզարգանա զբոսաշրջությունն ու ենթակառուցվածքը: Իհարկե, ամեն ինչ պետք է արվի արդյունավետ՝ շրջակա միջավայրին նվազագույն վնաս հասցնելով: Որոշակի վնասներ կլինեն, բայց դա գերազանցում է այն օգուտները, որոնք բերում է այս նախագիծը»:
Ըստ «ENKA Renewables»-ի՝ միայն նախապատրաստական աշխատանքների ընթացքում ընկերությունում
աշխատում էին շուրջ 450 տեղական բնակիչներ: Սակայն, հետագայում, նրանց կեսը հրաժարվեց աշխատել, այդ
թվում` ՀԷԿ-ի կառուցման հակառակորդների վիրավորանքների և ագրեսիայի պատճառով, ասում են
ընկերությունում:
Տեղի որոշ բնակիչներ, մեկնաբանելով «Նամախվանի» հիդրոէլեկտրակայանի կառուցումը, հստակ դիրքորոշում
չեն հայտնել նախագծի առումով, սակայն նշել են, որ ավելի ու ավելի շատ մարդիկ են հեռանում կիրճից, քանի որ այստեղ իրենց համար ապագա չեն տեսնում: Բայց Հիդրոէլեկտրակայանի կառուցման ամենաակտիվ հակառակորդներից մեկը` Մակա Սուլաձեն, վստահ է, որ խաղողի այգիները միակ բանը չեն, որը կարող է եկամուտ բերել կիրճի բնակիչներին: Այս շրջանը հարուստ է բուժիչ խոտաբույսերով, նշում է նա, և միայն դրա պատճառով գյուղը կարող էր համբավ ձեռք բերել նույնիսկ Վրաստանից դուրս:
«Իմ միակ երազանքն ու ցանկությունը գյուղում իմ սեփական գործով զբաղվելն է: Որպեսզի ինձ թույլ տան, որ ես հանգիստ հոգ տանեմ որթատնկերի մասին, հոգ տանեմ իմ բակի, իմ սիրած գործի, նույն խոտաբույսերի մասին, լինեմ բնության հետ և օգուտ բերեմ իմ երկրին», – ասում է նա:
Աղբյուրը՝ SovaNews
