Ի՞նչի մասին է Վաշինգտոնում ստորագրված խաղաղ հարաբերությունների մասին հռչակագիրը, ինչպե՞ս են Ադրբեջանն ու Հայաստանը վերաբերվում այս համաձայնագրին, ի՞նչ են ասում ինքնիշխանության և ռազմագերիների վերաբերյալ կետերը, «Թրամփի ուղու», հայ-թուրքական հարաբերությունների և շատ ավելիի մասին Jnews-ը զրուցել է քաղաքագետ, «Միջազգային հարաբերությունների և անվտանգության հայկական ինստիտուտի» փորձագետ Դավիթ Ստեփանյանի հետ։
— Ի՞նչ է իրենից ներկայացնում փաստաթուղթը, որը ստորագրվել է Հայաստանի և Ադրբեջանի միջև Վաշինգտոնում։

— Չափազանց լավատեսական է ասել, որ խաղաղության պայմանագիր է ստորագրվել։ Խաղաղության պայմանագիր չկա։ Կա մտադրությունների ճանապարհային քարտեզ։ Կա 17 կետից բաղկացած պայմանագրի համաձայնեցված, նախաստորագրված տեքստ, որտեղ արտաքին գործերի նախարարի ստորագրության տակ արձանագրված է, որ այս համաձայնագիրն որևէ փոփոխության ենթակա չէ։ Սակայն պայմանագիրն ինքնին դեռ չի ստորագրվել։ Եվ դատելով այն փաստից, որ ադրբեջանական կողմը շարունակում է պահանջներ հնչեցնել Հայաստանի Սահմանադրությունը փոխելու վերաբերյալ, չարժե ակնկալել, որ այս փաստաթուղթը կստորագրվի այս տարի կամ հաջորդ տարի։ Հայաստանը, նույնիսկ այս բոլոր ադրբեջանական պահանջներից առաջ, հայտարարել էր, որ 2026 թվականի խորհրդարանական ընտրություններից հետո փոխելու է Սահմանադրությունը։ Այսինքն՝ մոտավորապես շուրջ 2027 թվականին։ Եվ եթե դա իրոք այդպես է, ապա չեմ կարծում, որ այդ ժամանակահատվածից առաջ մենք կտեսնենք խաղաղության պայմանագրի, վերջնական խաղաղության համաձայնագրի ստորագրում։ Դա առնվազն։ Եթե այն երբևէ կստորագրվի։

— Ինչո՞ւմն է կայանում Ադրբեջանի պահանջը Հայաստանի Սահմանադրության վերաբերյալ։

— Կա հղում Հայաստանի անկախության հռչակագրին, նախաբանին, որտեղ նշվում է Հայաստանը և Արցախը (Լեռնային Ղարաբաղը) միավորելու անհրաժեշտության մասին։ Սա իսկապես տեղի է ունեցել այս հռչակագրի ընդունման ժամանակ, բայց ուզում եմ նշել, որ խաղաղության համաձայնագրի նույն նախաստորագրված տեքստում կա մի կետ, որը նշում է, որ այս համաձայնագիրը, այս փաստաթուղթը գերակշռում է ինչպես Հայաստանի, այնպես էլ Ադրբեջանի ներքին օրենսդրության բոլոր կետերին։ Սա ավտոմատ կերպով նշանակում է, որ Հայաստանի Սահմանադրության մեջ կամ որևէ այլ օրենքում որևէ հղում, հիշատակում չի կարող ազդել և որևէ տարածքային պահանջներ առաջացնել Ադրբեջանի նկատմամբ։ Այսպիսով, սա ընդամենը պատրվակ է, որը պաշտոնական Բաքուն վերջին մի քանի տարիների ընթացքում առաջ է մղում՝ խաղաղության պայմանագրի ստորագրումը որքան հնարավոր է հետաձգելու համար, ինչին Ալիևին խրախուսում են գրեթե բոլոր շահագրգիռ կողմերը։

— Որո՞նք են ՀՀ բնակիչների հիմնական առարկությունները այս 17 կետերի վերաբերյալ։ Ի՞նչն է կոնկրետ դժգոհություն կամ մտահոգություն առաջացնում հասարակության մի մասի մոտ։

— Հայկական համակարգային խորհրդարանական ընդդիմությունը եռանդուն կերպով առաջ է մղում նարատիվ, որի համաձայն՝ փաստաթղթում չի հիշատակվում Լեռնային Ղարաբաղը, չի հիշատակվում Լեռնային Ղարաբաղի խնդրի լուծումը, չի հիշատակվում Ղարաբաղի հայերի որոշումներն ու իրավունքները, որոնք, ինչպես հայտնի է, 2023 թվականի աշնանը ենթարկվել են էթնիկ զտումների և այժմ զրկված են իրենց հայրենիքից։ Ոմանք կարծում են, որ այս կետում պետք է հիշատակվեն ռազմագերիները, գերիները և նրանց վերադարձի անհրաժեշտությունը։ Ես այս հայտարարությունը գնահատում եմ որպես քաղաքական շահարկումներ, որոնք ուղղված են Հայաստանի և Ադրբեջանի միջև խաղաղության գործընթացը խափանելուն, որն արդեն իսկ խաթարվում է առնվազն հենց Ադրբեջանի և Ռուսաստանի կողմից։ Ես չեմ կարծում, որ նման պահանջները իրավունք ունեն լինել այն փաստաթղթում, որտեղ ներկայումս բացառապես Հայաստանն ու Ադրբեջանն են փորձում կարգավորել իրենց երկկողմ հարաբերությունները։

— Ի՞նչ է նշանակում համաձայնագրի ինքնիշխանությանը վերաբերող առաջին կետը։ Արդյո՞ք դա նշանակում է ինքնիշխանության փոխանցում կամ ճանաչում այն տարածքների նկատմամբ, որտեղ ներկայումս գտնվում են ադրբեջանցիներ, բայց որոնք իրավականորեն պատկանում են Հայաստանին, մասնավորապես՝ խոսքը Հայաստանի Հանրապետության օկուպացված 240 քառ. կմ-ի մասին է։

— Այս փաստաթղթի համաձայն՝ գոյություն ունի Հայաստանի Հանրապետության տարածք, որը ՄԱԿ-ի համաձայն ընդհանուր առմամբ ճանաչված է համաշխարհային հանրության կողմից, և Ադրբեջանի Հանրապետության տարածք։ Հայաստանի Հանրապետության տարածքը կազմում է 29,743 քառ. կմ, իսկ Ադրբեջանի տարածքը՝ 86,600 քառ. կմ։ Եվ այո, այս 240 քառ. կմ-ը, անկասկած, մտնում է այս 29,743 քառ. կմ-ի մեջ։

Հետևաբար, եթե մենք ապրենք մինչև այն ժամանակը, երբ սահմանազատումն ու սահմանագծումը հասնեն այս հատվածին, ապա ադրբեջանական զորքերը ստիպված կլինեն հեռանալ այնտեղից, քանի որ փաստաթուղթը հղում է կատարում Ալմաթիի հռչակագրին։ Ալմաթիի հռչակագիրը, ինչպես հայտնի է, ենթադրում է նախկին խորհրդային հանրապետությունների ինքնիշխանությունն այն տարածքներում, որոնց շրջանակներում նրանք ինքնորոշվել են Խորհրդային Միության փլուզման ժամանակ։

Եթե դուք հարցնում եք փաստաթղթի մասին, ապա խոսքը դրա մասին է։ Եթե դուք հարցնում եք Ադրբեջանի հեռանալու կամ չհեռանալու մտադրության մասին, ապա ես արդեն չեմ կարողանա պատասխանել այդ հարցին։

— 9-րդ կետում կողմերը պարտավորվում են «լուծել անհետ կորած անձանց և բռնի անհետացումների դեպքերը, որոնք տեղի են ունեցել երկու կողմերի մասնակցությամբ զինված հակամարտության ընթացքում, ներառյալ այդ անձանց վերաբերյալ առկա ողջ տեղեկատվության փոխանակումն անմիջապես կամ համապատասխան միջազգային կազմակերպությունների հետ համագործակցությամբ, ըստ անհրաժեշտության»։ Արդյո՞ք այս կետը վերաբերում է նաև գերիներին։

— Որքան ես հասկանում եմ, 18-րդ հռչակագրի ստորագրման օրը ՀՀ վարչապետ Նիկոլ Փաշինյանի և ԱՄՆ նախագահ Դոնալդ Թրամփի կողմից արված հայտարարություններում այս հարցը ընդգծվում է որպես բանակցությունների առանձին կետ։ Ռազմագերիների վերադարձի հարցը։ Եվ որքան ես հասկանում եմ, այս հարցը պետք է լուծվի մինչև խաղաղության պայմանագրի ստորագրումը։ Հետևաբար, այն այս տեքստում չկա։ Որովհետև սա խաղաղության պայմանագրի տեքստում ներառելը նշանակում է հետաձգել այս դժբախտ մարդկանց ճակատագրի վերաբերյալ որոշումը, հետաձգել նրանց վերադարձը հայրենիք։ Այսպիսին է իմ պատկերացումը։

— Համաձայնագրի 7-րդ կետի համաձայն՝ «կողմերը որևէ երրորդ կողմի ուժեր չեն տեղակայի իրենց ընդհանուր սահմանի երկայնքով։ Մինչև իրենց ընդհանուր սահմանի սահմանազատման և հետագա սահմանագծման ավարտը, կողմերը կիրականացնեն փոխադարձաբար համաձայնեցված անվտանգության և վստահության ամրապնդման միջոցառումներ, այդ թվում՝ ռազմական ոլորտում՝ սահմանամերձ շրջաններում անվտանգությունն ու կայունությունն ապահովելու նպատակով»։

— Ի՞նչ ուժերի մասին է խոսքը։

— Սա վերաբերում է բոլորին։ Ներառյալ՝ պոտենցիալ նոր մասնակիցներին, այն ուժերին, որոնք կարող են մտնել տարածաշրջան։

— Հաշվի առնելով այս կետը, մի՞թե «Զանգեզուրի միջանցքի» 99 տարով Միացյալ Նահանգներին փոխանցումը չի նշանակում երրորդ կողմի ներկայություն Հայաստանի և Ադրբեջանի սահմանին։

— «Զանգեզուրի միջանցք» չկա, երբեք չի եղել և երբեք էլ չի լինի։ Կա ճանապարհ, այսպես կոչված «Թրամփի ուղին», որը վարձակալության է տրված Միացյալ Նահանգներին 99 տարով՝ ապագայում երկարաձգման հնարավորությամբ։ Այնտեղ ռազմական ներկայություն չի լինի, այն անկասկած ամերիկյան է, բայց այնտեղ կլինի օտարերկրյա ընկերության, ամերիկյան ընկերության ներկայություն, մոտավորապես նույնը, ինչ, օրինակ, Հայաստանում կա Ռուսական երկաթուղիների ներկայություն՝ Հարավկովկասյան երկաթուղու տեսքով, որը 49 տարով, եթե չեմ սխալվում, ստանձնել է հայկական երկաթուղին։

Սա ռազմական ներկայություն չէ, սա բիզնես նախագիծ է, որտեղ այս ընկերությունը կիրականացնի որոշակի վարչարարություն, կմատուցի մաքսային ծառայություններ, որքանով ես հասկանում եմ, և այստեղ որևէ երրորդ երկրի ռազմական ներկայության մասին խոսք չկա։

Սա մասնավոր ամերիկյան ընկերության ներկայությունն է, որը կզբաղվի զուտ քաղաքացիական բնույթի հարցերով։ Հետևաբար, ես որևէ հակասություն չեմ տեսնում այս երկու փաստաթղթերի միջև։

— Այս 17 կետերը շահավե՞տ են Հայաստանի համար։

— Կախված է նրանից, թե ինչ ենք նկատի ունենում, երբ ասում ենք «շահավետ Հայաստանի համար»։ Եթե մենք հասկանում ենք, որ Հայաստանը պարտություն է կրել բանակցային, 44-օրյա պատերազմում, որի ընթացքում պայմանավորվածություններ են եղել բոլորի միջև, բացի Հայաստանից, եթե հաշվի առնենք, որ Լեռնային Ղարաբաղը, ցավոք, մենք կորցրել ենք, և այնտեղ այլևս հայեր չկան, մենք պետք է հասկանանք, որ այժմ վտանգված է Հայաստանի Հանրապետության շարունակական գոյությունը։ Խաղադրույքի տակ են մեր ինքնիշխանությունը, մեր անկախությունը և հետագա զարգանալու հնարավորությունը։

Եվ այո, այս առումով, Ադրբեջանի հետ խաղաղության համաձայնագիրը, եթե այն իսկապես ստորագրվի այն տեսքով, որով այն գոյություն ունի այսօր, վերջապես կամրագրի այս պատերազմի արդյունքները: Արդյո՞ք մենք հնարավորություն ունենք, սա ամենակարևոր հարցն է՝ չստորագրել այս համաձայնագիրը և չվիճարկել այս պատերազմի արդյունքները ապագայում: Եվ ի՞նչ կտա սա մեզ: Ես կարծում եմ, որ մենք այսօր այս հնարավորությունը չունենք: Եվ եթե շարունակենք վիճարկել այն, մենք այն չենք ունենա:

Հետևաբար, սա առավելագույնն է, որ մենք կարող ենք ստանալ այսօր։ Սա խելամիտ որոշում է։ Եվ ես իսկապես հույս ունեմ, որ այս համաձայնագիրը կստորագրվի, որը մեզ հնարավորություն կտա հանգիստ և խաղաղ զարգացնել մեր պետությունը, մեր երկիրը։ Իսկ ապագայում՝ հասնել այնպիսի տնտեսական մակարդակի, որը թույլ կտա մեր երկրին ինքնուրույն պաշտպանել իր սեփական սահմաններն ու տարածքը։

— Վրաստանի փորձագիտական համայնքում կա կարծիք, որ Ռուսաստանը կանի ամեն ինչ՝ կանխելու համար Հայաստանի և Ադրբեջանի միջև խաղաղության պայմանագրի ստորագրումը: Ինչո՞ւ խաղաղության պայմանագիրը ձեռնտու չէ Ռուսաստանին:

— Ռուսաստանը ոչ միայն դա անելու է, այլև անում է ամեն ինչ, ինչ հնարավոր է, այս վերջին ամիսներին։ Եվ Ադրբեջան-Ռուսաստան հարաբերությունների սրացումը, որը մենք տեսնում ենք, և Հայաստանի ու Ռուսաստանի միջև հարաբերություններում առաջացող պարբերական խնդիրները դրա լավագույն հաստատումն են։ Ինչո՞ւ է Ռուսաստանը դեմ դրան։ Պատասխանը մակերեսի վրա է։

Ռուսաստանը պարազիտային գործունեություն է ծավալել Լեռնային Ղարաբաղի հակամարտության հարցում 1991 թվականից ի վեր։ Այս հակամարտության շնորհիվ Ռուսաստանը թույլ չի տվել ո՛չ Հայաստանին, ո՛չ Ադրբեջանին, և հատկապես Հայաստանին զարգանալ այն ուղղությամբ, որը մեզ բոլորիս՝ Արևմուտքին, ասում է տարրական տրամաբանությունը։ Հայաստանն այս բոլոր տարիներին մնացել է Լեռնային Ղարաբաղի հակամարտության պատանդը։ Հենց դրա շնորհիվ է, որ Ռուսաստանը Հայաստանում հասել է այն արդյունքներին, որոնց նա հասել է։

Եվ հետո, երբ Լեռնային Ղարաբաղը նրանց այլևս սկսեց պետք չգալ, երբ նրանք Ուկրաինայում սկսեցին պարտություն կրել պարտության հետևից, նրանք պարզապես ազատվեցին այս ակտիվից՝ այն նվիրելով, վաճառելով թուրքերին։

Միակ տարբերությամբ, որ պայմանական հակասության անցման վայրը արդեն հայ-ադրբեջանական սահմանն է, այլ ոչ թե Լեռնային Ղարաբաղը, որն այլևս գոյություն չունի։ Հետևաբար, Հայաստանի և Ադրբեջանի միջև սահմանների ապառազմականացումը և վերջնական սահմանագծումը կնշանակի ռուսական դիվանագիտության իրական և վերջնական պարտությունը մեր տարածաշրջանում։ Դրանից հետո ոչ ոք հաշվի չի առնի Ռուսաստանի կարծիքն այս տարածաշրջանում, քանի որ բոլոր հակասությունների վերջնական արմատը կվերանա։

Հենց այդ պատճառով է, որ այդքան կարևոր է ոչ թե խաղաղության պայմանագրի ստորագրումը, այլ հայ-ադրբեջանական ամբողջ սահմանի վերջնական ապառազմականացումը, սահմանազատումը և սահմանագծումը։

— Արդյո՞ք Հայաստանը առաջիկա տարիներին կձգտի դուրս բերել ռուսական ռազմաբազան Գյումրիից և սահմանային պաշտպանությունն ամբողջությամբ հանձնել ազգային վերահսկողությանը։

— Այս գործընթացն արդեն սկսվել է, սկսվել է բավականին վաղուց։ Ամեն ինչ տեղի է ունենում փուլերով։ Սկզբում ռուս սահմանապահները լքեցին «Զվարթնոց» միջազգային օդանավակայանը, ապա լքեցին Իրան-Հայաստան սահմանի անցակետը։ Նրանք չեն գտնվում «Մարգարա» անցակետում, որը կապում է Հայաստանը Թուրքիայի հետ, որտեղ սահմանը հնարավոր է բացվի։ Այսինքն՝ այնտեղ արդեն կա անցակետ, մեր սահմանապահներն այնտեղ են, այնտեղ ռուսներ չկան։ Հիմա հայերն ու ռուսները միասին են ծառայում և՛ հայ-իրանական, և՛ հայ-թուրքական սահմաններին։ Նախկինում այդպես չէր, այնտեղ միայն ռուսներն էին։ Եվ այն հարցի պատասխանը, թե երբ են ռուսները լքելու սահմանները, կախված է բացառապես մեզանից և մեր հնարավորություններից։ Մեր սահմանապահ ծառայությունն ունի բավականին քիչ հնարավորություններ և ռեսուրսներ։ Եվ հիմա ընթացքի մեջ է անձնակազմի, սպաների և զինծառայողների համալրման գործընթացը։

Եվ հենց որ այս հարցը լուծվի, երբ մեր հնարավորությունները թույլ տան մեզ վերահսկողություն ստանձնել սահմանի նկատմամբ և այն վերահսկել բացառապես հայկական ուժերով, այդ օրը ռուսները կլքեն և՛ հայ-իրանական, և՛ հայ-թուրքական սահմանները։ Եվ որքան ես հասկանում եմ, 102-րդ բազայի վերաբերյալ որոշում կա։ Կարծում եմ, որ 102-րդ բազան վաղ թե ուշ, և դա հեռավոր ապագայում չի լինի, նույնպես դուրս կհանվի Հայաստանից։

— Այս իրողություններում որքանո՞վ է հավանական, որ հայ-թուրքական հարաբերությունները կզարգանան, և ապագայում Թուրքիան կդառնա Հայաստանի տնտեսական և քաղաքական դաշնակիցը, եթե Թուրքիան կարելի է այդպես անվանել՝ հաշվի առնելով հայ-թուրքական բարդ հարաբերությունները։

— Կարծում եմ՝ դեռ վաղ է խոսել որևէ բարեկամական հարաբերությունների մասին։ Մենք իսկապես հույս ունենք, որ մոտ ապագայում հայ-թուրքական սահմանը կբացվի, կհաստատվեն դիվանագիտական հարաբերություններ, որից հետո մենք և Թուրքիան կսկսենք զարգացնել առևտրատնտեսական հարաբերությունները, իսկ մնացածը ցույց կտա ժամանակը, կյանքն ինքը ցույց կտա։ Ոչ ոք չգիտի, թե ապագայում ինչ կլինի։

Բայց գոնե այս փուլում առնվազն անհրաժեշտ է արմատախիլ անել, լիովին վերացնել թշնամանքը, բացել սահմանը, հաստատել դիվանագիտական հարաբերություններ, իսկ հետո ժամանակը ցույց կտա։

— Որքանո՞վ է այս ամենը կախված Ադրբեջանից։

— Ցավոք, դա շատ մեծապես կախված է Ադրբեջանից։ Թուրքիան ինքը վաղուց ոչ մի պատճառ չունի Հայաստանի հետ սահմանը պահելու և դիվանագիտական հարաբերություններ չհաստատելու համար։ Նրանք ուղղակիորեն ասում են, որ միակ խնդիրն Ադրբեջանն է՝ իր հատուկ կարծիքով։

Ադրբեջանն ամեն ինչ անում է այս հեռանկարը հետաձգելու համար՝ փորձելով կանխել հիմնականում հայ-թուրքական սահմանի բացումը, լիովին հասկանալով, որ այս դեպքում կկորցնի մեր երկրի վրա ճնշման լծակներից մեկը։ Որովհետև Թուրքիայի հետ բաց սահմանները նշանակում են Հայաստանի համար դեպի Եվրոպա ուղիղ ճանապարհի հնարավորություն։ Սա տնտեսական զարգացում է, սա պոտենցիալ հնարավորություններ է, սա տարանցում է և այլն։

Սա Հայաստանի ապագա հզորացումն է։ Ակնհայտ է, որ Ադրբեջանը դեմ է դրան։ Հետևաբար, միակ պատճառը Ադրբեջանն է, և թուրքերն անընդհատ ասում են, որ հենց որ հայ-ադրբեջանական խնդիրները լուծվեն, խաղաղության համաձայնագիրը ստորագրվի, նրանք կձեռնարկեն իրենց քայլերը, կբացեն սահմանը և կհաստատեն դիվանագիտական հարաբերություններ։ Չգիտեմ, թե որքանով պետք է հավատանք դրան, բայց հուսով ենք, որ դա իսկապես այդպես է, քանի որ ես համոզված եմ մեկ բանում՝ թուրքերն իրենք ոչ մի պատճառ չունեն սահմանները փակ պահելու։

— Օսմանյան կայսրությունում հայերի ցեղասպանությունը սկզբունքային հարց է թե՛ Հայաստանի, թե՛ Թուրքիայի համար։ Առաջինը խթանում է այս հարցը, երկրորդը՝ ժխտում այն…

— Ցեղասպանության հարցը պետք է թողնել պատմությանը, ընդհանուր պատմությանը։ Սա այն հարցն է, որը չպետք է պայմանավորի քաղաքական հարաբերությունները։ Ցեղասպանության հարցն արհեստականորեն մտցվել է Հայաստանի և Թուրքիայի միջև հարաբերությունների քաղաքական օրակարգ՝ ռուսական շահերը սպասարկելու շահերից ելնելով։ Քանի որ Ռուսաստանը նույնպես, ինչպես Ադրբեջանը, շահագրգռված չէ հայ-թուրքական սահմանի ապաշրջափակմամբ, նրանք հիանալի հասկանում են, որ այս դեպքում Հայաստանն ավելի արագ կհեռանա ռուսական ազդեցությունից՝ Արևմուտքի համար։

Հետևաբար, Ցեղասպանության հարցը արհեստականորեն մտցվեց այս օրակարգ, արհեստականորեն հռչակվեց որպես Հայաստանի արտաքին քաղաքականության առաջնահերթություններից մեկը, հենց որ Ռոբերտ Քոչարյանը դարձավ Հայաստանի նախագահ։ Ում շահերն էր սպասարկում և շարունակում է սպասարկել Ռոբերտ Քոչարյանը Հայաստանում, բոլորին հայտնի է, որ դրանք Ռուսաստանի շահերն են։

Սա ընդհանուր ցավ է, սա Ցեղասպանության փաստն է, ոչ ոք չպետք է կասկածի տակ դնի այն, բայց Հայաստանի շահերից չի բխում Թուրքիայի հետ միջպետական հարաբերություններում այս փաստով գործելը։

— 2026 թվականին Հայաստանում կայանալիք ընտրություններում հնարավո՞ր է իշխանափոխություն և արտաքին քաղաքականության փոփոխություն։

— Եթե Հայաստանում իշխանափոխություն տեղի ունենա և իշխանության գան ռուսամետ ուժերը, անկախ նրանից, թե ինչ ձևաչափով են դրանք, այս գործընթացը, անկասկած, կկանգնեցվի։ Քանի որ այս գործընթացը Ռուսաստանի շահերից չի բխում։ Բայց ես իսկապես հույս ունեմ, որ մեր հասարակությունը հիանալի հասկանում է, թե այս դեպքում ինչ է սպառնում մեզ բոլորիս։ Եվ 2026 թվականը, ես իսկապես հույս ունեմ, որ այս առումով որևէ տհաճ անակնկալ չի բերի մեզ համար, բոլորի համար։ Եվ Վաշինգտոնում արձանագրվածը կստանա իր տրամաբանական շարունակությունը և մեր տարածաշրջանը կտանի դեպի խաղաղություն և ավելի լավ ապագա, քան այն, ինչ մենք ունեցել ենք մինչ օրս։