Վրաստանի ազգային փոքրամասնությունների ներկայացուցիչները, ինչպես նաև նրանք, ովքեր լքել են երկիրը, հաճախ են հղում անում անկախ Վրաստանի առաջին նախագահ Զվիադ Գամսախուրդիայի «Վրաստանը վրացիների համար» արտահայտությանը։ Սակայն քչերն են խորանում այն բանի մեջ, թե իրականում ինչ էր կատարվում այդ ժամանակահատվածում՝ մի երկրում, որը ձգտում էր վերականգնել կորցրած անկախությունն ու ազատությունը։ Jnews-ն առաջարկում է հայացք նետել այդ դարաշրջանին ՝ Ախալքալաքում այդ տարիներին հրատարակվող «Փարոս» թերթի նյութերի միջոցով։
ԽՍՀՄ փլուզման տարին, անկախության ձեռքբերումը… Այդ ժամանակ գործընթացներն ուղեկցվում էին բազմաթիվ ներքին հակասություններով. ակտիվորեն քննարկվում էր անջատողականության թեման, մեղադրանքներ էին հնչում Ջավախքի և այլ «խնդրահարույց» շրջանների հասցեին։ Ֆրուստրացիայի և փլուզման պայմաններում իրականությունը հասկանալու համար Jnews-ը թերթել է «Փարոս» թերթի 1991 թվականի արխիվը։
Ի՞նչ ենք մենք հիշում հեռավոր 1991 թվականի մասին։ Այն ժամանակի մասին, երբ փլուզվեց խորհրդային սերնդի աշխարհը։ Երկիրը, որն իրեն համարում էր կայսրություն, խոստանում էր կայունություն և առաջընթաց, ևս փլուզվեց։ Դրա հետ մեկտեղ, պատրանքները նույնպես փոշու վերածվեցին. փլատակներում մնացին երևակայական բարեկեցությունը, ապագայի նկատմամբ վստահությունը և խնայողությունները, որոնք կոմունիստական գաղափարին հավատացող մարդիկ կուտակել էին լուսավոր, հավասար ապագայի համար՝ ապագայի, որն այդպես էլ չեկավ։
Այդ ժամանակ հրատարակվող հայ-վրացական «Փարոս» թերթի նյութերը կարդալով՝ մենք հայտնվում ենք մի իրականության մեջ, որն այժմ արդեն այլ կերպ է ընկալվում։ «Փարոս» թերթը լույս էր տեսնում 1931 թվականից։ 1991 թվականին դրա խմբագիրն էր վաստակավոր ուսուցիչ և լեզվաբան Գրիգոր Վարդիկյանը։
- Գրիգոր Վարդիկյանի հիշատակին. «Փարոս» թերթի վերջին խմբագրի 95-ամյակը
- Մի ամբողջ կյանք նվիրված կրթությանը (Video)
1991 թվականի արխիվի խամրած էջերում կարելի է կարդալ Ախալքալաքի շրջանի այդ ժամանակվա խնդիրների մասին, որոնցից մի քանիսը արդիական են մինչ օրս՝ 34 տարի անց։ Թերթը խոսում է փոսերի, աղբի, փողոցային առևտրի և կոմերցիոն խանութների մասին, որտեղ ապրանքները վաճառվում են ուռճացված գներով։ Այս խնդիրների մասին է գրել Խանդո գյուղից այն ժամանակվա ԵՊՀ ուսանող Միսակ Թորոսյանը։ Թերթն արտացոլում է ոչ միայն տվյալ խնդիրները, այլև կարտոֆիլի և մեղրի վաճառքի հետ կապված դժվարությունները, կրթության, գյուղատնտեսության, անասնապահության և այլ ոլորտների հարցերը… Քաղաքական հալեցումը, ըստ երևույթին, հնարավորություն էր տվել քննադատություն արտահայտել առանց գրաքննության։
Սակայն, պատմական տեսանկյունից, ավելի ուշագրավ էին երկրի քաղաքական նորությունները, որոնք արտացոլվում էին նաև մարզային թերթում, որը հրատարակվում էր հայերենով՝ պարփակ, մեկուսացված շրջանի էթնիկ փոքրամասնություններից մեկի լեզվով։ «Փարոս»-ը պատմում էր օրենսդրության փոփոխությունների և ընդունվող օրենքների մասին։ 1991 թվականի գարնանը թերթում հայտնվում են պատմականորեն վիճահարույց Զվիադ Գամսախուրդիա անհատին վերաբերող նյութեր։
1991 թվականի մարտի 5-ին թերթը տպագրում է նրա հեռուստատեսային հայտարարության մասին, որում նա խոսում է Վրաստանի անկախության մասին.
«Իր ելույթում նա, մասնավորապես, նշել է, որ առաջիկա հանրաքվեում հանրապետության բնակչությունը պետք է արտահայտի իր տեսակետը Վրաստանի անկախության վերականգնման վերաբերյալ։ Մենք պետք է որոշակի չափով ուրվագծենք մեր դիրքորոշումը. ուզո՞ւմ ենք արդյոք, որ մեր հայրենիքը լինի անկախ։ Եվ դա պետք է անի ոչ միայն վրացի բնակչությունը, այլև մենք՝ մեր երկրի ոչ վրացի բնակչությունը…», — ասվում է «Փարոս»-ի հոդվածում։
Սակայն այն փաստը, որ իրավիճակը հեռու էր հանգիստ և միանշանակ լինելուց, ցույց է տալիս թերթի ապրիլի 5-ի մեկ այլ հոդված՝ «Ում է սա ձեռնտու, ո՞վ է զբաղվում հրահրմամբ»։ Այնտեղ արձագանքվում է «Ռեզոնանս» թերթում հրապարակված «Ախալքալաքում նոր հակամարտություն է հասունանում» վերնագրով հոդվածին, որտեղ խոսվում էր Ջավախքի՝ Հայաստանին իբր հնարավոր միացման մասին։ «Փարոս»-ի գործընկեր-լրագրողները պատասխանում են.
«Այս մասին ո՛չ հանրահավաքների, ո՛չ էլ ժողովների ժամանակ խոսք չի եղել։ Մենք ստիպված ենք մտածել, որ սա մեկ նպատակ է հետապնդում՝ մեր ժողովուրդներին իրական հակամարտության մեջ մղել։ Եվ սա այն ժամանակ, երբ ընտրություններից և հանրաքվեից առաջ Վրաստանի Հանրապետության Գերագույն խորհրդի նախագահ Զվիադ Գամսախուրդիան դիմեց Ջավախքի հայերին, և նրա հայտարարությունից հետո մեր շրջանի բնակչությունը գրեթե միաձայն քվեարկեց հանրապետության անկախության օգտին», — ասվում է հոդվածում։
Ախալքալաքի շատ բնակիչների համար խորհրդային շրջանը չի ասոցացվում «օկուպացիա» բառի հետ։ Այն շրջանում, որտեղ ապրում էին էթնիկ հայեր, ընթերցողները ծանոթանում էին այս հասկացությանն իրենց հասկանալի լեզվով հրատարակվող թերթի էջերից։ Խոսքը «Վրաստանի անկախության վերականգնման մասին» ակտի (1991 թվականի ապրիլի 13) մասին է։
«Վրացական պետականությունը, որը սկիզբ էր առել դարեր առաջ, վրաց ժողովուրդը կորցրեց XIX-րդ դարում։ Ռուսական կայսրության կողմից բռնի կերպով ոչնչացված վրացական պետականությունը երբեք չընդունվեց ժողովրդի կողմից։ 1921 թվականի փետրվար-մարտ ամիսներին Խորհրդային Ռուսաստանը կոպտորեն խախտեց 1918 թվականի մայիսի 7-ին Վրաստանի և Ռուսաստանի միջև կնքված խաղաղության պայմանագիրը և զինված ագրեսիայի միջոցով նվաճեց իր կողմից ճանաչված վրացական պետությունը՝ իրականացնելով օկուպացիոն ակտ», — ասվում է թերթում։
Վրաստանի այդ ժամանակվա առաջնորդը թերթի էջերից խոսում է ընթերցողի հետ։ Նա հանդիպել է երկրի հայ բնակչության ներկայացուցիչների հետ. «Ես ծնվել եմ հայ-վրացական ջերմ ավանդույթներ կրող ընտանիքում», — թերթը մեջբերում է Գամսախուրդիայի խոսքերը։
Զրույցում նա խոսում է ոչ միայն Վրաստանի, այլև Հայաստանի անկախության մասին։
«Այս հանդիպումը, մեր երկխոսությունը, ժամանակահարմար է և հույժ կարևոր։ Ինչպես պատմության օձաձև փուլում, այնպես էլ հիմա Վրաստանն ու Հայաստանը հայտնվել են նմանատիպ պայմաններում։ «Իմպերիալ ուժերը ցանկանում են ոչ միայն խոչընդոտել մեր ժողովուրդների ազգային պետականությունը վերականգնելու դարավոր երազանքին, այլև ոչնչացնել մեր դարավոր բարեկամությունը», — նրա խոսքերն է մեջբերվում «Փարոս»-ում։
Թերթն ընթերցողին ներկայացնում է ոչ միայն ճակատագրական 1991 թվականը, այլև տանում է հեռավոր 1918 թվական՝ մայիսի 26, ժամը 16:50, Վրաստանի խորհրդարանի համագումար, որտեղ ելույթ ունեցավ նախագահ Նոյե Ժորդանիան։ «Անկախության հռչակագրի ակտը և ազգամիջյան հարաբերությունները» հոդվածի «Ծանոթանանք արխիվային նյութերին» բաժնում մեջբերվում են նրա խոսքերը.
«Միևնույն ժամանակ, — ասաց Ն. Ժորդանիան, — նա պայքարում էր ոչ միայն վրացիների շահերը պաշտպանելու, այլև պետության ներսում այլ ժողովուրդների շահերի համար։ Ավելին, նրա սահմաններից դուրս։ Այս պատմական օրինակը դաս մնաց վրացիների համար և երաշխիքն է, որ վրաց ժողովուրդը պահպանել է իր հիմնական բնավորության գիծը՝ հաշվի առնել այլ ժողովուրդների շահերը։ Ահա թե ինչու ոչ մի ժողովուրդ մեր սահմաններում, ոչ էլ դրանից դուրս չի կարող վիրավորվել մեզանից։
Մենք ուզում ենք բարեկամական հարաբերություններ ունենալ մեր կողքին ապրող և մեզ հետ ապրող ժողովուրդների հետ։ Մենք հատկապես կարեկցում ենք այն ժողովրդի հսկայական ողբերգությանը, որի մի մասն ապրում է իր տարածքում, իսկ մյուսը՝ դրանից դուրս։ Նրանք հայերն են։ Այսօր վրացիները հիշում են այս ուղերձը, և հայ ժողովուրդը հովանավորություն կգտնի ի դեմս վրացիների։ Մեր երկրում ապրում են տարբեր ազգային փոքրամասնությունների ներկայացուցիչներ։ Մենք հայտարարում ենք, որ ազգային փոքրամասնություններին կտրվեն նույն իրավունքները, ինչն ունի բնակչության մեծամասնությունը՝ վրացիները», — Նոյե Ժորդանիայի խոսքերը մեջբերում է «Փարոս» թերթը։
Թերթը շատ է գրում հանրաքվեի, ընտրությունների, անկախության մասին, բայց էջերը սահուն կերպով մեզ տեղափոխում են էթնիկ հակամարտություններով պարարտ հողի վրա։ Թերթի համարներից մեկում հրապարակվում է ազատ և անկախ Վրաստանի նախագահ Գամսախուրդիայի հայտարարությունը Հարավային Օսիայի հակամարտության մասին։
«Այսօր, ինչպես նախկինում, Վրաստանում իրավիճակն անկայուն է։ Հանցավորությունն աճում է։ Շիդա Քարթլիում արյուն է թափվում։ Արտադրողականությունը նվազում է։ Բնակչության ավելի քան 90%-ը վստահորեն որոշել է պայքարել երկրի անկախության համար։ Ակնհայտ է, որ անկայունությունը ներքին գործընթացների արդյունք չէ։ Սա այսպես կոչված կենտրոնի փորձերի արդյունք է։ Նման պայմաններում միայն մեր հոգևոր և ֆիզիկական անմիաբանությունը կարող է թույլ տալ կենտրոնին իրականացնել իր ռազմավարական ծրագրերը Վրաստանում։
Այլ ազգությունների ներկայացուցիչները լավ հասկացան, որ ժողովրդավարական, ազատ երկիրն իրենց մշակութային և սոցիալական կայունության երաշխիքն է, ի տարբերություն Խորհրդային Հանրապետության, որը հսկայական կայսրության միայն աշխարհագրական մարզ էր։
Ցավոք, այնպիսի արժեքները, ինչպիսիք են լեզուն, մշակույթը և ժողովրդի բարեկեցությունը, քիչ են մտահոգում Ցխինվալիում և Ջավայում բնակություն հաստատած արմատական օսերին։ Որոշ անհատների քաղաքական նկրտումները պատճառ դարձան արյունահեղության, ինչն անհանգստացնում է բոլոր նրանց, ում համար հավասարությունն ու բարիդրացիական հարաբերությունները դատարկ խոսքեր չեն», — ասվում է հայտարարության մեջ։
Այսքանով թերթերի արխիվի պատառոտված, փոշոտ էջերն ընդհատվում են։ Սակայն Վրաստանը դեռևս կրում է այդ տարվա բեռը, երբ ազատություն և անկախություն ձեռք բերեց, բայց կորցրեց Աբխազիան, իսկ ավելի ուշ՝ Հարավային Օսիան, և երբ ազատության ու անկախության համար պայքարը պարբերաբար դառնում է արդիական, ինչպես և այսօր։
